مصر چطور در طول ساليان كنترل خود را بر منابع آبي رود نيل از دست داد؟
قهر نيل با مصر
آرمين منتظري
اين روزها، برخلاف گذشته، ديگر ماجراي درگيري نظامي امنيتي دو كشور با هم بر سر منابع آبي مشترك، افسانه نيست و ديگر نظريه‌پردازان اين حوزه به تئوري توطئه متهم نمي‌شوند، چرا كه آنچه نظريه‌پردازان سال‌ها پيش هشدار داده بودند، به شكلي كاملا واضح و عيني پيش چشم‌مان در حال وقوع است و مصداق آن نيز اختلاف شديد مصر و اتيوپي بر سر منابع آبي مشترك رودخانه نيل است. اين اختلافات تا به آنجا بالا گرفته كه ارتش مصر براي رويارويي احتمالي با اتيوپي به حال آماده باش درآمده.
ريشه اين اختلافات به احداث سد عظيم رنسانس روي رودخانه نيل بازمي‌گردد كه توسط دولت اتيوپي در حال ساخت است. در كشوري مثل اتيوپي كه 60درصد مردمش به برق دسترسي ندارند، اين سد بزرگ يكي از مهم‌ترين پروژه‌هاي ملي محسوب مي‌شود و حمايت همه سياستمداران و مردم اين كشور را پشت خود دارد. انتظار مي‌رود اين سد عظيم 6 هزار و 500 مگاوات انرژي برق توليد كند. بخشي از اين انرژي براي مصرف داخلي اتيوپي استفاده خواهد شد و بخشي ديگر نيز به كشورهاي همسايه صادر خواهد شد. تير ماه سال گذشته، وقتي نخستين فاز آبگيري اين سد با حجم آب 4 ميليارد و 900 ميليون متر مكعب آغاز شد، «آبي احمد»، نخست‌وزير اتيوپي از اين سد به عنوان نقطه عطفي در توسعه اتيوپي ياد كرد. قرار است دومين فاز آبگيري اين سد تيرماه امسال انجام شود. به اين ترتيب حجم آب پشت اين سد به 13 ميليارد و 500 ميليون متر مكعب خواهد رسيد.
اما در آن سو، مصر كه پاييندست رود نيل واقع شده و براي تامين آب مورد نيازش به شدت به نيل وابسته است، مي‌گويد احداث اين سد توسط اتيوپي منابع آبي‌اش را كاهش خواهد داد. توافقنامه آبي ميان دو كشور، دو مرتبه و در سال‌هاي 1929 و 1956 منعقد شد و در آن سال‌ها مصر بيشترين سهم برداشت از منابع نيل را داشت اما احداث سد رنسانس اتيوپي موجب شد در اين توافقنامه‌ها بازبيني شود. اصرار مصر بر حق تاريخي‌اش درخصوص رودخانه نيل خشم اتيوپي و ديگر كشورهاي آفريقايي را كه از احداث پروژه سد رنسانس حمايت مي‌كنند، برانگيخته است. بنابراين خيلي خلاصه مي‌توان گفت كه اتيوپي مصمم به ادامه ساخت سد است و مصر گزينه‌هاي زيادي پيش روي خود ندارد.
از سال 2011 كه دولت اتيوپي پروژه ساخت اين سد را كلنگ زده، سعي كرده با مصر و سودان - كه يكي ديگر از كشورهاي پايين‌تر نيل محسوب مي‌شود - درخصوص اختلافات آبي مذاكره كند و اما مصر همواره اتيوپي را به عدم صداقت در مذاكرات متهم كرده است. مصري‌ها معتقدند مقامات اتيوپي قصدشان صرفا طولاني‌تر كردن مذاكرات و ادامه پروژه ساخت سد به موازات آن است و آنها اساسا خواستار دستيابي به توافقي در اين خصوص نيستند. ماه گذشته نيز مذاكرات ميان اين كشورها در كينشازا برگزار شد كه البته شكست خورد. سال گذشته هم اين كشورها در واشنگتن با هم مذاكره كرده بودند اما آن مذاكرات هم با شكست مواجه شد چون اتيوپي از پذيرش توافقي الزام‌آور درخصوص زمان آبگيري سد و رهاسازي آب در رود نيل سر باز زده بود. اتيوپي به دنبال رسيدن به توافقي است كه تنها اصول كلي را بيان كرده باشد؛ توافقي كه آديس‌آبابا را مجبور نكند مشوقي ارايه كند يا تضميني بدهد.
اتيوپي با ادعاي مصر درخصوص برخورداري سالانه از 55 ميليون مترمكعب آب رود نيل مخالفت كرده است چون اگر قرار باشد مصر اين مقدار آب را در سال برداشت كند آن وقت ذخاير آبي اتيوپي در دوران خشكسالي - كه گاهي حتي ممكن است تا 18 ماه ادامه يابد - كاهش خواهد يافت. در آن سو مصر هم دقيقا با همين استدلال وارد مذاكرات مي‌شود و مي‌گويد در صورت آبگيري سد رنسانس، مصر در دوران خشكسالي با كمبود شديد ذخاير آبي مواجه خواهد شد.
دولت اتيوپي صرفا زمان آبگيري سد را به مصر و سودان اطلاع داده است. مصري‌ها و سوداني‌ها اين اقدامات اتيوپي را در راستاي خريد زمان و تحميل كردن واقعيت‌هاي جديد بر شرايط موجود، تحليل مي‌كنند. دولت اتيوپي در تمامي پيشنهاداتش به مصر و سودان هيچ جزيياتي مطرح نكرده و تلاش كرده هيچ اطلاعاتي با مصر و سودان به اشتراك نگذارد. از سوي ديگر دولت جو بايدن مبلغ 272 ميليون دلار كمك مالي به اتيوپي را كه در دولت ترامپ مسدود شده بود، آزاد كرده است. در زمان دونالد ترامپ، دولت امريكا توافقنامه‌اي براي حل اختلافات مصر و اتيوپي پيشنهاد كرد كه اتيوپي از امضاي آن خودداري كرد و در نتيجه كمك‌هاي امريكا به اتيوپي قطع شد. اما وقتي بايدن كمك‌هاي امريكا را از سر گرفت، آديس‌آبابا به نوعي اطمينان يافت كه واشنگتن درخصوص سد رنسانس چندان با موضع مصر همراه نيست و لزوما به صورت تمام و كمال، پشت مصر نخواهد ايستاد. جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي جو بايدن نيز صرفا اعلام كرده كه ايالات متحده امريكا تمايل دارد به حل اختلافات ميان مصر و اتيوپي كمك كند.
اما اتيوپي تلاش مي‌كند امريكا، اتحاديه اروپا و سازمان ملل را از ورود به مذاكراتش با مصر دور نگه دارد و در عوض خواهان ميانجي‌گري اتحاديه آفريقا است. آديس‌آبابا معتقد است ديگر كشورهاي جنوب آفريقا با اتيوپي همراه و همدل خواهند بود و خواسته‌هاي مصر درخصوص رود نيل را به عنوان خواسته‌هايي استعماري محسوب خواهند كرد.
مصر و احتمال استفاده از گزينه نظامي
مصر بارها و بارها تهديد كرده است براي حفظ حق و حقوق خود درخصوص رود نيل، از قدرت نظامي‌اش استفاده خواهد كرد. در سال 1978 انور سادات، رييس‌جمهوري مصر گفته بود تنها موضوعي كه ممكن است پاي مصر را به جنگ بكشاند، موضوع آب است و اواخر آوريل امسال عبدالفتاح السيسي، رييس‌جمهوري مصر هشدار داد كه «مسدود كردن دسترسي مصر به رودخانه نيل منجر به بروز چنان بي‌ثباتي در منطقه خواهد شد كه كسي تصورش را هم نمي‌تواند بكند.» طي چند هفته گذشته، مصر با سه كشور سودان، اوگاندا و بروندي كه رود نيل از سرزمين‌شان مي‌گذرد، توافقنامه همكاري‌هاي نظامي امضا كرده است. روي كاغذ، نيروي هوايي مصر به راحتي مي‌تواند سد رنسانس را هدف قرار دهد، خصوصا حالا كه امريكا تحريم‌ها درخصوص فروش موشك‌هاي كروز SCALP-EG فرانسه را به مصر برداشته، توانايي قاهره در اين خصوص افزايش نيز خواهد يافت. اما در عرصه عمل كار كمي دشوار است. جنگنده‌هاي رافائل حامل موشك‌هاي كروز، نياز به حمايت جت‌هاي ديگري نيز دارند. البته مصر مي‌تواند در اين مورد از جت‌هاي سوخو - 35 استفاده كند كه اخيرا 5 فروند خريداري كرده است. اما ادغام جنگنده‌هاي سوخو - 35 در ساختار نيروي هوايي مصر كمي دشوار است. ضمن اينكه پرواز اين جنگنده‌ها نيز چالش‌برانگيز است. علاوه بر اين، به‌رغم بزرگي نيروي هوايي مصر بايد گفت كه زيرساخت‌هاي ناوگان هوايي مصر فرسوده است. تعداد كمي از جنگنده‌هاي نيروي هوايي مصر براي انجام دادن چنين عمليات‌هايي آمادگي دارند.
بنابراين مصر براي هدف قرار دادن سد رنسانس به همكاري‌هاي سودان نياز دارد اما سوداني‌ها تمايلي به ورود به جنگ ندارند. مصر و سودان دو مانور مشترك هوايي براي شبيه‌سازي حمله به اهداف دشمن را برگزار كرده‌اند اما حمله به سد رنسانس چيزي نيست كه سودان بخواهد در آن مشاركت كند. مقامات هر دو كشور گفته‌اند كه تمام گزينه‌ها براي حل مساله سد رنسانس روي ميز است اما از نقطه نظر سودان، قبل از هر كاري ابتدا بايد پرونده را به شوراي امنيت سازمان ملل متحد كشاند. وزير خارجه سودان پيش‌تر نيز احتمال استفاده از نيروي نظامي را رد كرده و گفته بايد از همه گزينه‌هاي ديپلماتيك تا آخرين توان استفاده كرد.
تاريخ دسترسي مصر به نيل
دسترسي به رودخانه نيل همواره يكي از اولويت‌ها و مشغله‌هاي فكري همه رهبران مصر بوده است. در دهه 1960 ميلادي، جمال عبدالناصر بارها و بارها «هايله سلاسي» سلطان اتيوپي را به قاهره دعوت كرد و سلاسي هر بار اين دعوت‌ها را رد كرد. ناصر حتي ايده عجيب اتحاديه كشورهاي دره رود نيل را مطرح كرد كه اتيوپي هر بار قاطعانه با اين پيشنهاد مخالفت كرده است. بعد از اينكه ناصر متوجه شد، به هيچ‌وجه نمي‌تواند سلاسي را به همكاري متقاعد كند، تلاش كرد از هر طريقي كه شده اتيوپي را بي‌ثبات كند. ناصر البته تجربه اين كار را داشت. چنانكه وقتي كه سودان در سال 1956 به صورت يك‌طرفه از بريتانيا و مصر اعلام استقلال كرد، ناصر درخصوص سودان نيز دست به اقدامات مشابه زد.
اما در دوران حسني مبارك بود كه دست مصر در معادلات مربوط به رود نيل بسته شد. ماجرا از اين قرار بود كه مبارك براي شركت در نشست اتحاديه آفريقا به آديس‌آبابا، پايتخت اتيوپي رفته بود و در آنجا جان مبارك مورد سوءقصد قرار گرفت و مصر به فاصله كوتاهي روابط ديپلماتيك خود با اتيوپي را قطع كرد. البته مبارك تنها روابط با اتيوپي را قطع نكرد، بلكه در زمان او روابط مصر با بسياري از كشورهاي آفريقايي در پايين‌ترين سطح خود قرار گرفت. كوته‌نظري مبارك باعث شد كه اتيوپي اين جرات را پيدا كند بدون جلب نظر مساعد مصر، پروژه عظيم سد‌سازي خود را آغاز كند. در سال 2010 اتفاق ديگري نيز رخ داد. بعد از اينكه در نشست «ابتكار كشورهاي حوزه آبريز نيل»، حقابه مصر و سودان از رود نيل كاهش يافت، قاهره عضويت خود در اين نهادرا به حال تعليق درآورد.
در چنين شرايطي بود كه السيسي در مصر قدرت را
در دست گرفت. السيسي دست به اقدامي زد كه منتقدانش به شدت بر او تاختند. او سندي را به نام 2015 Declaration of Principles امضا كرد كه براساس آن مقرر شد به همه كشورهاي پاييندست نيل به واسطه احداث سد رنسانس، خسارت پرداخت شود. در واقع با امضاي اين سند، مصر به صورت رسمي حق اتيوپي براي آبگيري سد رنسانس را به رسميت شناخته و حق اعتراض را از خود سلب كرده بود. در چنين شرايطي بود كه وزير خارجه مصر از همتاي روسي خود در خواست ميانجي‌گري كرد تا اتيوپي را قانع كند تصميمي يك‌جانبه اتخاذ نكند كه تاثير منفي بر حقابه مصر داشته باشد. اما آديس‌آبابا با هرگونه مداخله يا حتي ميانجي‌گري خارجي مخالفت كرد.
بعدها السيسي در سخناني اعلام كرد كه يكي از دلايل اصلي خيزش مردمي عليه مبارك در سال 2011، بحران آب در مصر بوده است. او در سخناني - كه البته بنيان‌هاي استدلالي چندان درستي ندارد - گفته است اگر اتيوپي سد رنسانس را احداث نمي‌كرد، شورشي در مصر ايجاد نمي‌شد. اما واقعيت اين است كه طرح‌هاي اتيوپي براي ساخت سد به قبل از سال 2001 ميلادي بازمي‌گردد. در واقع، مصر خيلي قبل‌تر، يعني در سال 2009، تبعات ساخت سد رنسانس را متحمل شده بود. در همان سال بود كه مصر كميته متشكل از نمايندگان وزارت دفاع، وزارت خارجه، وزارت كشور و وزارت نيرو براي ارزيابي شرايط ايجاد كرده بود.
در هر صورت ساخت سد رنسانس به نقطه بدون بازگشت رسيده است. مصر به عنوان كشوري كه پاييندست نيل واقع شده، هيچ گزينه‌اي غير از بازگذاشتن كانال‌هاي ارتباطي با اتيوپي ندارد. در حالي كه رهبران اتيوپي از هايله سلاسي گرفته تا آبي احمد، در طول ساليان، براي حل بحران آب در كشورشان راه‌‌حل‌هايي انديشيده‌اند، در آن سو اما رهبران مصر از ناصر گرفته تا السيسي، آن‌قدر درگير مسائل سياسي و خودكامگي‌هاي خود بودند كه نتوانستند از منابع آبي كه دراختيار داشتند محافظت كرده و رفته رفته كنترل آن منابع را از دست دادند.
منابع:
UNISEF
FAO
Reuters
Water.org