گزارش «اعتماد» از بازسازي ميدان حسن آباد تهران، دو سال پس از آتش سوزي
حسن آباد، نماد فراموشي وعده‌ها
فرزانه قبادي
شهر بيدار شده و زندگي عادي هر روزه را شروع كرده. هياهوي ميدان هم آغاز شده، همه چيز عادي است. رفت و آمد موتوسيكلت‌ها، تراكم تاكسي‌هاي زرد و سبز و مغازه‌هايي كه يكي يكي كركره را بالا مي‌دهند و كسب را آغاز مي‌كنند. حتي بنر چند ده متري با نقش «روزگار دور ميدان» كه روي ديوارهاي دود گرفته و سياه را پوشانده و حالا زير آفتاب و باد و باران رنگ باخته هم ديگر براي ميدان عادي شده. بنري كه دو سال پيش و درست فرداي آتش‌سوزي در محل حادثه نصب شد تا سياهي‌ها را بپوشاند و وضعيت بنا را از چشم مردم دور نگه دارد. بنري كه قرار بود 6 ماه روي داربست‌ها بماند تا زخم ميدان تاريخي تهران در پناهش ترميم شود. اما حالا دو سال است كه در ضلع شمال‌غربي ميدان حسن‌آباد جا خوش كرده و ماندگار شده. بنري كه شهرداري تهران روي زخم سوخته ميدان كشيده حالا رنگ باخته و بخشي از هويت ميدان شده. كسي نمي‌داند در پس اين نقاشي چه خبر است؟ تا كي قرار است اين قاب كه هر روز كج و معوج مي‌شود، مهمان ميدان باشد؟
سركشي براي ديدن وضعيت داخلي بنا بي‌فايده است. تمام بنا حسابي و با دقت محصور شده اما در كنار جاي خالي گنبدها در كنار ورودي ايستگاه 1 آتش‌نشاني، ديوارها و نرده‌هاي دودزده و قاب خالي پنجره‌ها و نايلون آبي رنگي كه مذبوحانه تلاش كرده تا اين زخم دو ساله را كه مرهمي بر آن گذاشته نشده، بپوشاند، خود را به رخ مي‌كشد. از خيابان راهي به تماشاي درون آن نيست اما نشانه‌ها مي‌گويند حال بنا با حال و روزي كه در تير ماه 98 داشت، فرق چنداني ندارد. تلاش‌ها و سماجت‌هاي خبرنگارانه هم كارساز نيست و دري را به فضاي داخلي باز نمي‌كند. آنچه از درز ميان كانكس‌هاي چيده شده در اطراف بنا پيداست، آجرهاي عريان است و ديوارهايي كه هر چه دارند، نشاني از مرمت يا حتي تلاشي براي مرمت و بازسازي در آنها ديده نمي‌شود. جاي دو گنبد دو طرف بنا هنوز خالي است و براي دودزدگي ديوارهاي اطراف هم اقدامي صورت نگرفته است. در يك كانكس مهندسان مشاور و ناظر پروژه نشسته‌اند و پاسخ در مورد روند اجراي پروژه را منوط به مجوز كارفرما مي‌كنند. كارفرمايي كه خود نيز پاسخگو نيست.
كرونا؛ تعلل در اجراي پروژه و ...
شامگاه چهارشنبه 26 تير ماه 1398 آژير چند ايستگاه آتش‌نشاني تهران به صدا درآمد و آتش‌نشان‌هاي 7 مركز را راهي ماموريت كرد؛ محل ماموريت: ميدان حسن‌آباد، درست ديوار به ديوار ايستگاه 1 آتش‌نشاني تهران. شعله‌ها در تاريكي از جداره‌هاي شمال‌غربي ميدان زبانه مي‌كشيد و نگاه‌ها راهي جز تماشا و نگراني نداشتند. آب بود كه روي آتشي كه به جان ميدان تاريخي حسن‌آباد افتاده بود، ريخته مي‌شد و تماشاچيان به اين فكر مي‌كردند كه با اين حجم از رطوبتي كه به اين بناي تاريخي وارد مي‌شود، چيزي از بنا باقي خواهد ماند؟ آتش يكي از گنبدها را بلعيد و گنبد ديگر را نيمه جان رها كرد تا مدتي بعد تخريب شود. آن شب به طبقه فوقاني آسيب جدي وارد شد و ميزان آبي كه براي مهار آتش روي ساختمان ريخته شد، باعث تخريب سقف و شيرواني شد. همان شب نمايندگان شورا و مسوولان شهرداري و ميراث فرهنگي در محل حادثه حاضر شدند. آتش كه فرو نشست، بازار وعده‌ها داغ بود. شهردار قول‌هايي داد و از بازسازي در اسرع وقت گفت.
شهردار منطقه 11 فرداي روز حادثه اعلام كرد:«با دستور شهردار تهران در كمتر از 48 ساعت توسط سازمان زيباسازي و با مشاركت شهرداري، مرمت و بازسازي ضلع شمال‌غربي حسن‌آباد آغاز شد. بر اساس برنامه‌ريزي‌ها 6 ماه ديگر وضعيت اين ميدان به حالت قبلي بازخواهد گشت و 6 ماه بعد كه از اينجا بازديد كنيد شاهد وضعيت بسيار مطلوب اين ميدان و اين بناي تاريخي خواهيد بود».
حالا 4 تا شش ماه از آن 6 ماه وعده داده شده، گذشته و نه تنها هنوز وضعيت ميدان به حالت قبل بازنگشته است كه حتي كوچك‌ترين تغيير مشهودي هم در آن ديده نمي‌شود. حجت نظري، نماينده شوراي شهر تهران به «اعتماد» مي‌گويد علت اين تاخير، شيوع كرونا در كشور و به هم ريختن تمام برنامه‌هاست. كرونا اما 8 ماه بعد از حادثه حسن‌آباد وارد كشور شد.
آتش وعده‌ها و تلاش‌ها براي سامان دادن به زيباترين ميدان تهران اما خيلي زود فرونشست و سرد شد. حالا كه نزديك به دو سال از تمام آن خبرها و وعده‌ها مي‌گذرد، تن سوخته ضلع شمال‌غربي ميدان حسن‌آباد هنوز اسير داربست‌هاي فلزي است. هنوز جداره‌هاي اطراف بنا نشانه‌هاي آتش آن شب تابستاني را با خود دارد و كسي حتي دود سياه آن شب را از چهره‌اش پاك نكرده است.
يك سال بعد از حادثه، شهردار تهران اعلام كرد:«تنها مرمت نماي اين ميدان برعهده شهرداري است اما بازسازي بخش پشتي آن به عهده بخش خصوصي است. مسابقه‌اي در اين زمينه برگزار شده و نتايج آن نيز مشخص شده است».
مسابقه‌اي كه پيروز حناچي از آن سخن مي‌گويد در پي فراخواني برگزار شد كه پرديس هنرهاي زيباي دانشگاه تهران با عنوان «طرح معماري و احياي ضلع شمال‌غربي ميدان حسن‌آباد» منتشر كرد. آبان ماه 1398 اعلام شد، مرمت و بازسازي ميدان حسن‌آباد به دانش‌آموختگان دانشگاه تهران واگذار شده است، مطالعات ابتدايي به پايان رسيده و طرح‌ها تهيه شده و مرمت و بازسازي يك سال به طول خواهد انجاميد. حالا ارديبهشت 1400 است.
اجراي پروژه مرمت و بازسازي ميدان حسن‌آباد آنقدر كند و با تاخير پيش رفت كه شهريور ماه 1398 زهرا نژادبهرام؛ عضو هيات رييسه شوراي شهر تهران در يكي از جلسات شورا به شهردار تهران بابت تاخير در روند بازسازي ميدان حسن‌آباد تهران تذكر داد و گفت:«بيش از 13 ماه از اين حادثه مي‌گذرد و انتظار مردم تهران براي برداشتن بنرهاي نصب شده مقابل ديوارهاي سوخته و آسيب‌ديده و مرمت بناهاي تخريب شده به پايان رسيده است. اين در حالي است كه براي مرمت و نوسازي بخش حادثه ديده حتي از دفتر رياست‌جمهوري هم دستوراتي صادر شد كه حكايت از اهميت اين بناي تاريخي داشت و همه انتظار داشتند با توجه به اين تاكيدات، روند مرمت ميدان و تغيير كاربري ملك آتش گرفته با سرعت بيشتري دنبال شود».
و اين انتظار همچنان ادامه دارد. نژادبهرام حدود 9 ماه بعد از تذكري كه در صحن شورا به شهردار تهران داد به «اعتماد» مي‌گويد بعد از آن تذكر، گزارشي از روند اجراي پروژه به شورا ارايه شد مبني بر اينكه بخش آسيب‌ديده در اختيار پيمانكار گذاشته شده و به دليل اينكه اطراف محل اجراي پروژه پوشيده شده است، پيشرفت پروژه قابل رويت نيست.
چند ماه پيش از آنكه آتش به جان حسن‌آباد بيفتد، كليساي تاريخي نوتردام در فرانسه، نگاه‌هاي نگران دنيا را با يك آتش‌سوزي گسترده كه منجر به تخريب بخشي از اين بنا شد به سوي خود جلب كرد. برخورد مسوولان دو كشور با يك حادثه مشابه در دو بنا- با درجات مختلف قدمت و اهميت- نكاتي را يادآور مي‌شود. مرمت و بازسازي نوتردام نه تنها با سرعت كه به شكل مستمر پيش رفت. در هر مرحله مسوولان اين بنا گزارش پيشرفت پروژه مرمت را در اختيار رسانه‌ها قرار مي‌دهند. تصاوير مربوط به پيشرفت پروژه مرمت در بازه‌هاي زماني مختلف به همراه توضيحات كارشناسي در رسانه‌هاي عمومي منتشر مي‌شود. نوتردام، دو سال بعد از حادثه خود را براي پذيرش گردشگران آماده مي‌كند. در بناي سوخته ميدان حسن‌آباد كه در دو سال گذشته تقريبا هيچ اقدام مشهودي براي بهبود وضعيت آن صورت نگرفته، درها به روي رسانه‌ها و افكار عمومي بسته است و در عين حال هيچ گونه توضيح شفافي از سوي مسوولان به رسانه‌ها ارايه نمي‌شود. وقتي بنايي واجد ارزش در يكي از پرترددترين ميدان‌هاي شهر پس از يك حادثه اينگونه فراموش مي‌شود، آن را از نگاه‌ها پنهان مي‌كنند و كسي حاضر به توضيح درباره وضعيت آن نيست، سرنوشت بناهاي مهجور، ارزشمند و آسيب‌ديده چه خواهد بود؟
كاربري‌هاي نامتعارف و آتش سوزي
در بناهاي تاريخي
آتش‌سوزي در ميدان حسن‌آباد علاوه بر تخريب زيباترين و يكي از اصيل‌ترين ميدان‌هاي شهر باعث طرح مواردي شد كه توجه به آن در بسياري از بناهاي واجد ارزش شهر ضروري به نظر مي‌رسد و آن، كاربري‌هاي نامتعارف- از جمله انبار- در بناهاي ارزشمند و تاريخي است.
آنچه درباره علت آتش‌سوزي در ميدان حسن‌آباد عنوان شد، شروع آتش از يك انبار ابزار و يراق‌آلات در ضلع شمال‌غربي بود. عاملي كه مي‌تواند در بسياري از بناهاي قديمي كه در محدوده مناطق تجاري تهران كاربري انبار پيدا كرده‌اند، تكرار شود. استفاده نامتعارف از بناهايي كه ارزش تاريخي و هويتي براي شهر دارند، موضوعي است كه هنوز هم نتوانسته در ميان برنامه‌هاي بلندمدت مديران شهري جاي خود را باز كند. به گفته حجت نظري، عضو شوراي شهر تهران، هنوز پايشي براي تهيه آماري از اين بناها صورت نگرفته و كسي نمي‌داند چند بناي ارزشمند با كاربري انبار به مثابه يك بمب ساعتي شبيه به ميدان حسن آباد، در محدوده بازار تهران در معرض خطر آتش‌سوزي قرار دارند. وقتي آماري نباشد، طبيعي است كه برنامه‌اي هم براي رسيدگي به اين بناها در دستور كار هيچ كدام از سازمان‌هاي متولي نخواهد بود.
كاهش واحدهاي مسكوني در منطقه بازار در سال‌هاي اخير موجب افزايش موارد تغيير كاربري به انبار در بناهايي شده كه پيش از اين كاربري مسكوني داشتند. تهديدات جدي انبارداري در منطقه بازار موضوعي است كه بارها از سوي كارشناسان حوزه شهر و ميراث فرهنگي مطرح شده اما هنوز از سوي مديران به عنوان يك ضرورت به آن پرداخته نمي‌شود. بازار تهران هر روز از واحدهاي مسكوني خالي و بيشتر كاربري تجاري پيدا كرده است و همين موضوع لزوم ساماندهي و ايمن‌سازي بناهاي اين محدوده از پايتخت را بيش از پيش نمايان مي‌كند. اما آنچه شاهد آن هستيم، بروز حادثه در مجموعه‌اي مثل ميدان حسن‌آباد- كه با وجود بروز آتش‌سوزي در آن هنوز هم بخشي از جداره‌هاي آن كاربري انبار دارند- عدم رسيدگي و بازسازي بناي آسيب‌ديده همچنين بي‌توجهي به وضعيت چنين بناهايي براي پيشگيري از اتفاقات مشابه است.
شهرداري تهران به ويژه در منطقه تاريخي، چند سالي است دست به انجام پروژه‌هاي بازسازي بناهاي واجد ارزش زده و در تلاش براي احياي هويت تاريخي شهر است اما عدم توجه به خطري كه چون يك بمب ساعتي در اين محدوده از شهر، بناها، سرمايه و سلامت مردم را تهديد مي‌كند با سياست احياي هويت شهري كه شهرداري تهران از آن دم مي‌زند، همخواني ندارد. پس از آتش‌سوزي ميدان حسن‌آباد، طرح دستورالعملي با عنوان «بهره‌برداري از بناهاي تاريخي» توسط ميراث فرهنگي تهران تهيه شد، دستورالعملي كه قرار بود، نوع كاربري بناهاي تاريخي را مشخص كرده و كاربري‌هاي غيرمتعارف را در اين بناها حذف كند. امروز دو سال بعد از طرح اين دستورالعمل نه تنها خبري از تعيين كاربري بناهاي واجد ارزش شهر نيست كه حتي مطالعه‌اي درباره اينكه چه تعداد بناي واجد ارزش با كاربري نامتعارف و نيازمند به رسيدگي در شهر وجود دارد هم صورت نگرفته است. گويا اين طرح هم مثل تمام وعده‌هايي كه براي مرمت و بازسازي 6 ماهه ميدان در رسانه‌ها منتشر شد به فراموشي سپرده شده است.
مردم از كنار بنرهايي كه به تاريخ ميدان دهن‌كجي مي‌كنند، عبور مي‌كنند. از كنار بنايي ارزشمند كه بخشي از هويت شهري تهران است. بنايي زخم خورده كه دو سال است در يك نايلون مصنوعي كه نقشي از گذشته بنا را به نمايش گذاشته، پيچيده شده است. بنايي كه روزانه در معرض ديد هزاران نفر است اما همچنان رخ در پس يك نقاشي رنگ و رفته برده و قدم گذاشتن به حريم آن براي افراد متفرقه ممنوع است. در طول دو سال، تنها اقدام مشهودي كه براي بنا انجام شده، آواربرداري و تخليه نخاله‌ها و نصب بنر و داربست بوده است. كسي هنوز نمي‌داند شمال غرب ميدان تاريخي حسن‌آباد چه زماني رخ از پس پرده بيرون خواهد آورد. همان طور كه كسي نمي‌داند در دالان‌هاي تو در توي بازار تهران چند انبار مستعد حادثه وجود دارد. همان طور كه كسي نمي‌داند چند بنا شبيه خانه تاريخي «ايلچي» يا خانه «آيت‌الله بهبهاني» و صدها بناي ديگر كه هر كدام بخشي از تاريخ پايتخت 200 ساله ايران را روايت مي‌كنند، در بافت تاريخي تهران تبديل به انبار واحدهاي تجاري و محل دپوي نخاله‌هاي ساختماني و... شده‌اند.
٭پي‌نوشت: متاسفانه به رغم تلاش‌ها و پيگيري‌هاي ما براي انجام گفت‌وگو با مسوولان وزارت ميراث فرهنگي، اداره كل ميراث فرهنگي استان تهران و سازمان زيباسازي شهرداري تهران، هيچ‌يك از مديران اين نهادها- پس از اطلاع از موضوع گفت‌وگو- پاسخگوي سوالات نبودند تا در مورد اقدامات سازمان متبوع خود در اين بناي ملي توضيحاتي ارايه كنند.
زهرا نژادبهرام عضو هيات رييسه شوراي شهر تهران: براي مرمت و نوسازي بخش حادثه‌‌ديده ميدان حسن‌آباد حتي از دفتر رياست‌جمهوري هم دستوراتي صادر شد كه حكايت از اهميت اين بناي تاريخي داشت و همه انتظار داشتند با توجه به اين تاكيدات، روند مرمت ميدان و تغيير كاربري ملك آتش گرفته با سرعت بيشتري دنبال شود.
تهديدات جدي انبارداري در منطقه بازار، موضوعي است كه بارها از سوي كارشناسان حوزه شهر و ميراث فرهنگي مطرح شده اما هنوز به چشم يك ضرورت از سوي مديران به آن پرداخته نمي‌شود. بازار تهران هر روز از واحدهاي مسكوني خالي و بيشتر كاربري تجاري پيدا كرده و همين موضوع لزوم ساماندهي و ايمن‌سازي بناهاي اين محدوده از پايتخت را بيش از پيش نمايان مي‌كند.