نخستين نشست خبري ابراهيم رييسي چه پيامي در حوزه سياست خارجي داشت؟
حمايت نرم از برجام، حفظ لحن ضدامريكايي
سارا معصومي
نخستين نشست خبري ابراهيم رييسي به عنوان رييس دولت سيزدهم در ايران بعدازظهر روز دوشنبه در بازه زماني قريب به 60 دقيقه برگزار شد. بخش قابل توجهي از پرسش‌ها در نخستين رويارويي ابراهيم رييسي به عنوان رييس آتي قوه مجريه با خبرنگاران داخلي و خارجي به سياست خارجي و رويكرد دولت او در مهم‌ترين پرونده‌ها از برجام تا رابطه با عربستان و نگاه به تنش با رژيم اسراييل و البته دوستي با چين اختصاص داشت.
در ادبيات رسانه‌هاي غربي چهره‌هاي سياسي در ايران يا ميانه‌رو و مشتاق توازن در رابطه با غرب و شرق هستند يا تندرو و متمايل به سنگين‌تر كردن وزنه رابطه با شرق. بر اساس اين طبقه‌بندي از بامداد شنبه 30 خردادماه كه دست ابراهيم رييسي به عنوان پيروز انتخابات بالا رفت، رسانه‌ها به تحليل اين موضوع پرداختند كه جانشين به اصطلاح آنها «تندرو» حسن روحاني - كه با عنوان شيخ ديپلمات و ميانه‌رو مي‌شناختند- تا چه اندازه با فرمان سياست خارجي بازي خواهد كرد.
در ميانه تلاش براي پاسخ دادن به اين پرسش همواره اين نكته مورد اشاره قرار گرفته كه در ايران تصميم‌هاي كلان در حوزه سياست خارجي در زمره اختيارهاي روساي جمهور نيست و اين رهبر ايران است كه خط‌كشي‌هاي اصلي را معين و براي اجرا اعلام مي‌كند. با وجود اين تجربه سياست‌ورزي ايران در حوزه سياست خارجي در 16 سال گذشته در دو دولت متفاوت محمود احمدي‌نژاد و حسن روحاني نشان داد كه حتي اگر تعيين تكليف براي از الف تا واو تصميم‌گيري‌ها در حوزه سياست خارجي با رهبر ايران باشد اما نحوه اجرا، تاثير اظهارنظرهاي كارشناسي، ارايه گزارش‌هاي دقيق و فراجناحي از سوي وزارت خارجه به نهادهاي بالادستي تصميم‌گير و حتي ادبيات تك‌تك اعضاي كابينه هنگام اظهارنظر در حوزه سياست خارجي مي‌تواند نقش تخريبگر يا ترميم‌كننده يا حتي تسهيلگر را در حوزه روابط دو و چندجانبه ايران و همچنين نگاه بين‌المللي به اين كشور ايفا كند. ابراهيم رييسي در پاسخ به پرسش‌هاي متعدد درباره برجام، رابطه با غرب و نگاه به سياست‌هاي امريكا در دوره رياست‌جمهوري جو بايدن با پاسخ‌هاي كوتاه و بعضا تكراري، برآورد منفي آنچناني در طرف مقابل ايجاد نكرد اما همزمان نتوانست پيام روشن و مشخصي نه به شرق و نه به غرب درباره رويكرد كلي ايران در حوزه سياست خارجي در حداقل 4 سال گذشته بدهد. رييسي پيش از اين نشست خبري از جواد ظريف، وزير خارجه براي گفت‌وگو و آشنايي با آخرين وضعيت مواضع ايران در مهم‌ترين پرونده‌ها به شمول برجام و رابطه با عربستان دعوت كرده بود و ردپاي اين گفت‌وگو در برخي پاسخ‌هاي او به خصوص در حوزه برجام مشخص بود.
هرچند كه پاسخ‌هاي كوتاه رييسي تا حدودي فرصت تعبير‌سازي و ارايه تفسيرهاي خاص درباره رويكرد احتمالي او را از رسانه‌هاي غربي گرفت اما همزمان عدم ارسال پيام خاص حتي در پاسخ به پرسشي درباره رابطه با چين به نمره منفي در برآورد نخستين نشست خبري رييس‌جمهور جديد ايران تبديل شد.
از سوي ديگر پاسخ منفي كوتاه او به پرسش خبرنگاري از يك رسانه روسي درباره احتمال ديدار او با همتاي امريكايي با تفسيرهاي متفاوتي روبه‌رو شد و برخي كارشناسان سياست خارجي در قالب پيشنهاد به رييس‌جمهور جديد توصيه كردند كه از زبان ابهام در سياست خارجي بهره بيشتري ببرد تا در سايه آن هم سياست‌هاي اعلامي و اعمالي نظام اجرا و هم فرصت فضاسازي منفي عليه ايران از طرف مقابل گرفته شود. نشست خبري رييسي در حالي برگزار شد كه تا عصر روز دوشنبه بيش از 50 مقام رسمي از كشورهاي متفاوت پيروزي او در انتخابات را تبريك گفتند و در 48 ساعت اخير نيز رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در سخناني جداگانه نسبت به كار با دولت جديد در ايران ابراز خوش‌بيني و اعلام آمادگي كردند. همزمان سخنگوي كاخ سفيد نيز در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره اظهارنظر ابراهيم رييسي براي عدم تمايل به ديدار با جو بايدن به اين پاسخ كاملا فني بسنده كرد كه ايران و امريكا با هم رابطه ديپلماتيك ندارند و در فقدان چنين رابطه‌اي، ديدار روساي جمهور دو كشور هم بي‌معناست. بخش عمده سخنان رييسي در نشست روز دوشنبه پيرامون برجام بود. انتخابات رياست‌جمهوري ايران در حالي برگزار شد كه رايزني‌هاي فني و حقوقي براي احياي توافق هسته‌اي در وين تاكنون شش دور را پشت سر گذاشته و عباس عراقچي، رييس هيات مذاكره‌كننده ايران روز يكشنبه اعلام كرد كه طرفين بيش از هر زمان ديگري به توافق نزديك شده‌اند. در حالي كه تيم ايران مي‌گويد دولت ايالات متحده بايد براي عدم تكرار تجربه خروج امريكا از برجام در آينده تعهد و تضمين بدهد، برخي ناظران نگران تاثير دولت در ايران بر فرجام برجام و تلاش‌ها براي احياي آن در وين بودند. با اين همه ابراهيم رييسي كه پيش از پيروزي در مناظره‌هاي انتخاباتي نيز نسبت به احياي برجام چراغ سبز نشان داده بود در نخستين مناظره نيز هرچند به عدم انتفاع اقتصادي ايران از برجام اشاره كرد اما همزمان از ايالات متحده خواست كه با اجراي تعهدات داده شده در توافق هسته‌اي به برجام بازگردد و با مخاطب قرار دادن اروپايي‌ها نيز از آنها خواست كه به كم‌كاري در اجراي برجام و بهانه قرار دادن امريكا پايان دهند. سخنان رييسي درباره برجام هرچند محدود به همان كليدواژه‌هاي اجراي تعهدات، راستي‌آزمايي تعهدات امريكا و بهره‌مندي اقتصادي ايران از برجام بود و البته رنگ و بوي هشدار درباره فرسايشي شدن روند را هم داشت اما فضاسازي‌هاي منفي رسانه‌اي كه مخالفت رييسي با برجام را القا مي‌كردند، خنثي كرد. پس از نشست خبري رييسي، انديشكده چاتم هاووس در گزارشي درباره رويكرد رييسي به سياست خارجي نوشت: «رييسي هنوز نگاه مستقل خود در سياست خارجي را نشان نداده است اما به نظر مي‌رسد كه او نخستين رييس‌جمهوري در تاريخ معاصر ايران پس از انقلاب اسلامي است كه گفته مي‌شود نزديك‌ترين ديدگاه‌ها به رهبر ايران را دارد. در حوزه روابط منطقه‌اي به نظر مي‌رسد كه او روابط تجاري منطقه‌اي ايران را يك حلقه مهم از زنجيره اقتصادي ايران مي‌داند. او معتقد است كشورهايي كه در مذهب و فرهنگ، اشتراك نظر دارند بايد با توسعه روابط دو و چندجانبه به قوي‌تر شدن منطقه كمك كنند. او در سفر اخير به عراق اعلام كرده بود كه هيچ كشوري به اندازه عراق به ايران نزديك نيست. در حوزه برجام نيز در حالي كه خوش‌بيني‌هايي نسبت به احياي آن وجود دارد اما بايد ديد كه آيا دولت رييسي براي گره‌گشايي از مشكلات منطقه‌اي به گفت‌وگوهاي گسترده‌تر هم چراغ سبز هم نشان خواهد داد.» به گزارش «اعتماد»، رييسي در نشست خبري روز دوشنبه در پاسخ به پرسشي درباره تمايل غرب به توسعه دامنه برجام به مسائل منطقه‌اي و موشكي آنها را رد كرد و البته در ادامه اين نشست هم نه خبرنگاري از او درباره گفت‌وگوهاي منطقه‌اي ميان ايران و ساير بازيگران منطقه‌اي سوال كرد و نه رييس‌جمهور جديد از گفت‌وگوهاي مستقل با بازيگران منطقه‌اي سخن گفت . اين در حالي است كه در 8 سال گذشته ايران همزمان كه از توسعه دامنه برجام و مذاكره منطقه‌اي و موشكي با 1+5 مخالفت كرده اما طرح‌هاي منطقه‌اي مانند تشكيل مجمع گفت‌وگوهاي منطقه‌اي يا طرح صلح هرمز را پيشنهاد داده و پيگيري كرده است.
چاتم هاووس در ادامه تحليل رويكرد رييسي در سياست خارجي نوشت: بايد توجه داشت كه رييسي مانند رهبر ايران نسبت به غرب بدبين است و با احتياط بيشتري به رابطه با غرب و تعامل با آنها نگاه مي‌كند. او در مناظره‌ها تاكيد كرده بود كه حفظ منافع ملي اولويت است و نه رابطه با غرب يا شرق. با اين همه او از حاميان توسعه رابطه با چين به خصوص در قالب اجراي سند جامع همكاري‌هاي راهبردي ميان دو كشور است. در جمع‌بندي مي‌توان گفت كه در دولت رييسي نگاه ضد امريكايي همچنان تقويت خواهد شد اما پيش‌بيني مي‌شود كه به منظور بهبود اوضاع اقتصادي دولت او در حوزه سياست خارجي عملگرايانه باشد. در چند هفته آتي با مشخص شدن اعضاي كابينه و سخنراني‌ها و اظهارنظرهاي بيشتر از رييسي بهتر مي‌توان درباره رويكرد ايران در سياست خارجي در 4 سال آينده صحبت كرد. سوزان ملوني از كارشناسان ارشد موسسه بروكينگز درباره رويكرد رييسي در حوزه سياست خارجي به راديو ملي امريكا مي‌گويد: انتخابات معمولا مسبب چرخش‌هاي فاحش در سياست‌هاي ايران نمي‌شود و بيشتر لحن صحبت‌ها و اظهارنظرهاست كه با تغيير دولت‌ها تغيير مي‌كند. به عنوان نمونه در دوره رياست‌جمهوري محمد خاتمي و دولت اصلاحات درباره تعامل با غرب با لحن متفاوتي صحبت مي‌شد تا در دوره محمود احمدي‌نژاد. رييس‌جمهور در ايران با انتخاب وزير خارجه چهره سياست خارجي كشورش در سطح بين‌المللي را تغيير مي‌دهد و با استفاده از اين انتصاب است كه جهان متوجه رويكرد دولت جديد در حوزه سياست خارجي مي‌شود. من فكر نمي‌كنم كه مثلا انتخاب يك وزير خارجه ديگر به تغيير در سياست‌هاي منطقه‌اي ايران كه براي جامعه جهاني بسيار مهم است، منتهي شود و در نهايت شايد تنها دوره سخن گفتن از تعامل با غرب همزمان با تعامل با شرق از تريبون رسمي دولتي در ايران به پايان برسد.