تهران نگران تكرار تجربه ترامپ، تضمين مي‌خواهد
بيم و اميدهاي ايران از احياي برجام
تفاهم فني ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي احتمالا امروز تمديد خواهد شد
سارا معصومي
خيلي دور، خيلي نزديك؛ اين عبارت اين روزها بيش از پيش به كار توصيف وضعيت احياي توافق هسته‌اي ايران با 1+4 و ايالات متحده مي‌آيد. شش دور مذاكره در دو ماه و نيم گذشته به اتمام رسيده و هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران، روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا، آلمان و ايالات متحده در حالي به پايتخت‌ها بازگشته‌اند كه همه مي‌دانند بايد براي هفتمين‌بار راهي وين شوند اما تاريخ اين بازگشت محفوظ مانده است. همزمان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بايد براي سومين‌بار در چهار ماه گذشته درباره تمديد تفاهم فني موجود به منظور حفظ فيلم ضبط‌شده از تاسيسات هسته‌اي ايران، تصميم‌گيري كنند. يك منبع آگاه در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «ايران روز شنبه (امروز) درباره اين تفاهم تصميم‌گيري مي‌كند و به احتمال بسيار قوي باز هم راي ايران تمديد محدود اين تفاهم فني به منظور فرصت دادن به ديپلماسي باشد.»
پس از پايان ششمين دور از رايزني‌ها در وين، سخنان ضد و نقيضي چه از سوي مقام‌هاي ايراني و چه طرف‌هاي مقابل ايران به گوش مي‌رسد. در حالي كه عباس عراقچي، رييس هيات مذاكره‌كننده ايران در وين توپ را به زمين امريكايي‌ها انداخت و اعلام كرد كه اين طرف مقابل است كه بايد تصميم سخت خود را بگيرد و همزمان تاكيد كرد كه تمام طرف‌ها بيش از هر زمان به توافق نزديك شده‌اند، حسن روحاني، رييس‌جمهور در سخنان اخير درباره برجام اعلام كرد كه اگر به عراقچي اختيار لازم داده شود، او همين فردا مي‌تواند حصول توافق در وين را اعلام كند. اظهارنظري كه بسياري آن را به بسته شدن دست ديپلمات‌هاي ايران در وين پس از پيروزي ابراهيم رييسي در انتخابات رياست‌جمهوري ايران تعبير كردند. در آن سوي ديگر اين ميدان، سخنان مقام‌هاي امريكايي نيز عاري از تناقض نيست. يك مقام امريكايي همزمان كه از آمادگي هيات اين كشور براي بازگشت به وين و تداوم مذاكرات سخن مي‌گويد، از باقي ماندن اختلاف‌هاي بسيار چه در گروه هسته‌اي و چه تحريم خبر مي‌دهد و البته تاكيد مي‌كند كه واشنگتن نمي‌تواند به تهران براي عدم خروج مجدد از توافق هسته‌اي در آينده تضمين بدهد.
زمان، دشمن احياي برجام
به گزارش «اعتماد»، گذشت زمان به نفع احياي توافق هسته‌اي ايران با 1+5 (وقت در سال 2015 ميلادي) نيست. تداوم حيات نباتي برجام به چند دليل متفاوت مي‌تواند به مرگ قطعي آن منتهي شود: 1- توسعه برنامه هسته‌اي ايران از منظر كيفي و كمي و سخت‌تر شدن بازگشت به تعهدات برجامي 2- نزديك شدن به زمان انتقال قدرت در ايران از دولت حسن روحاني به دولت ابراهيم رييسي 3- عادت بيشتر بازار جهاني به غيبت ايران چه در حوزه انرژي و چه نقشي كه ايران مي‌تواند به دليل موقعيت ژئواستراتژيك خود در مسيرهاي تزانزيتي و تجارت با همسايگان يا سرمايه‌گذاري‌هاي آنها در پروژه‌هاي چند جانبه ايفا كند. 4. كوتاه‌تر شدن عمر برجام و نگراني غرب از احياي بي‌ثمر توافق هسته‌اي در حالي كه عمر برخي تعهدات ايران در سال هشتم و سال دهم به پايان مي‌رسد.
چالش‌هاي هم‌جنس پيش روي ايران و امريكا
ايران و ايالات متحده به عنوان دو بازيگر اصلي در مسير احياي توافق هسته‌اي هر دو اراده سياسي براي بازگشت به تعهدات را به تصوير كشيده‌اند اما همزمان چند عامل آنها را محتاط‌تر از پيش كرده است:
1- عباس عراقچي و رابرت مالي، روساي هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران و ايالات متحده هر دو در شش دور گذشته در وين حضور داشتند اما مذاكره غيرمستقيم زمان مورد نياز براي حل‌وفصل اختلاف‌ها را حداقل دو برابر كرده است. ناظران مذاكرات هسته‌اي منتهي به حصول برجام در سال 2015 فراموش نكرده‌اند كه توافق هسته‌اي نتيجه مذاكرات دو جانبه محرمانه ايران و امريكا در عمان بود كه در ادامه به بيشترين ديدارهاي دو جانبه مذاكره‌كنندگان ايراني و امريكايي در ژنو، لوزان و وين هم منتهي شد.
2- برجام از همان ابتدا هم در داخل ايران و هم در داخل ايالات متحده اگر نگوييم دشمنان بلكه منتقدان سرسختي داشت كه هركدام مذاكره‌كنندگان خود را به وادادگي و كوتاه آمدن متهم مي‌كردند. گواه اين ادعا نيز جلسات پر سر و صداي تيم مذاكره‌كننده ايران با نمايندگان مجلس شوراي اسلامي يا جدال مذاكره‌كنندگان وقت امريكايي در كنگره اين كشور بود. امروز نيز هيچ‌كدام از دو تيم مذاكره‌كننده نمي‌توانند با حداقل دستاوردها به پايتخت‌ها بازگشته و مدعي پيروزي در مسير احياي برجام بشوند.
3- خروج امريكا از برجام در سال 2018 و به تبع آن اعمال شديدترين تحريم‌ها عليه تهران بر بي‌اعتمادي تهران افزود. امروز ايران به‌رغم آنكه متمايل به احياي برجام است اما از بازگشت به آن و تكرار خروج امريكا از توافق هسته‌اي نگران است.
4- ايران و طرف مقابل از ابتداي مذاكرات هسته‌اي تاكيد داشتند كه سوژه رايزني‌ها صرفا مسائل هسته‌اي ايران است و لاغير. بر همين اساس بود كه در نتيجه اين مذاكرات صرفا تحريم‌هاي مرتبط با برنامه هسته‌اي ايران يا به زبان ساده‌تر تحريم‌هايي كه به بهانه فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران بر تهران تحميل شده بودند، برداشته شدند. با اين‌همه هم ايران و هم طرف مقابل مي‌دانستند كه در صورت اجراي موفقيت‌آميز برجام، يكي از دو طرف بحث مذاكره يا گفت‌وگو درباره ساير موضوعات مورد اختلاف را هم به ميدان خواهد كشيد. امروز نيز طرف امريكايي نگران احياي برجام و مخالفت تهران با هرگونه مذاكره درباره مسائل منطقه‌اي و فعاليت‌هاي موشكي و طرف ايراني نيز دلواپس قرار گرفتن در مسيري است كه احياي برجام ايستگاه اول آن و گفت‌وگو درباره ساير موارد مورد اختلاف ايستگاه‌هاي بعدي آن خواهد بود. از سوي ديگر مقام‌هاي امريكايي و البته سه كشور اروپايي مايل به تمديد مفاد برجام پس از دهمين سال اين توافق هم هستند و اين نكته‌اي است كه ايران به‌شدت با آن مخالفت كرده است.
تازه‌ترين شاهد ادعاي آخر نيز سخنان مقام امريكايي است كه شامگاه پنجشنبه در گفت‌وگوي مجازي با خبرنگاران امريكايي گفت: براي ساير مسائل (غيربرجامي) نيز به بحث و گفت‌وگو با ايران نياز داريم. بنابراين ما بايد راهي براي حل اختلاف‌هاي هسته‌اي پيدا كنيم. در اين مقطع در برخي حوزه‌ها از جمله گام‌هايي كه ايران بايد در فعاليت هسته‌اي بردارد، يا تحريم‌هايي كه مورد بحث است يا ترتيب گام‌هايي كه دو طرف بايد بردارند هنوز اختلافات جدي وجود دارد و مسائل مهمي باقي مانده كه بايد حل شود.
ضمانت امريكايي، گره اصلي مذاكرات
زماني كه مذاكرات براي احياي برجام آغاز شد، جنس اختلاف‌ها ميان ايران و طرف مقابل به خصوص ايالات متحده كاملا مشخص بود. 1- ايران خواهان رفع كدام تحريم‌ها است و دولت جو بايدن كدام تحريم‌ها را مخالف احياي برجام مي‌داند. 2- توسعه كمي و كيفي برنامه هسته‌اي ايران تا چه اندازه بوده و مطالبه‌هاي طرف مقابل از ايران چيست؟ منظور ايران از بازگشت‌پذيري چيست و تهران حاضر است از كدام بخش از اين فعاليت‌ها دست بكشد؟ 3- ايران و امريكا در چه بازه زماني و چه ترتيبي گام‌هاي خود براي بازگشت به تعهدات را برخواهند داشت؟
شش دور مذاكره درباره اين اختلاف‌ها عملا به كاسته شدن فاصله دو طرف از هم در بسياري از حوزه‌هاي قيد شده منتهي شد و در نهايت محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران هفته گذشته اعلام كرد كه متن نهايي شده مذاكرات وين را ديده و مي‌تواند بگويد كه تنها چند جمله باز باقي مانده است. از مجموع سخنان مقام‌هاي ايراني، امريكايي و حتي روس در چند روز گذشته مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه مطالبه ايران براي تضمين خواستن از طرف مقابل و مخالفت امريكا با اين مساله به اصلي‌ترين دست‌انداز در مسير اعلام توافق تبديل شده است.
ميخاييل اوليانوف، نماينده دايمي روسيه در سازمان‌هاي بين‌المللي مستقر در وين با اشاره به اين نگراني ايران مي‌گويد «تجارب منفي گذشته»، بهترين تضمين براي عدم خروج دوباره امريكا از برجام است. او در توييتر نوشت: «بسياري از دنبال‌كنندگانم از من مي‌پرسند آيا ضمانتي وجود دارد كه در صورت احياي برجام، امريكا مجددا از آن خارج نمي‌شود؟ به نظر من بهترين ضمانت، تجارب بسيار منفي گذشته است. اگر امريكا اشتباهات گذشته را تكرار كند ايران ممكن است تصميم بگيرد اين اقدام را با اقداماتي حتي شديدتر از قبل جبران كند. هيچ‌كس اين را دوست ندارد. الان ما نسبت به نتايج فاجعه‌بار فشار حداكثري آگاهي داريم. جلسه شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در ماه ژوئن نشان داد كه جامعه بين‌المللي (از جمله امريكا) به‌شدت از وضعيت فعلي ناخرسند است. اين بهترين تضمين (اگرچه نه كامل‌ترين تضمين) عليه تكرار گذشته است.»
با اين حال به نظر نمي‌رسد كه اين سخنان سياسي، تضميني باشد كه تهران مطالبه مي‌كند و البته در آن سوي ميدان هم ايالات متحده مي‌گويد نمي‌تواند چنين تضميني به ايران ارايه كند.
به گزارش رسانه‌هاي امريكايي يك مقام اين كشور درباره درخواست ايراني‌ها براي ضمانت از امريكايي‌ها مبني بر اينكه خروج از برجام تكرار نخواهد شد، گفت: «ضمانتي در كار نيست. اين را ما مي‌دانيم، ايران هم مي‌داند. بهترين تضمين بازگشت به توافق و اجراي متعهدانه آن است.»
در حالي كه برخي از كارشناسان مسائل امريكا با اشاره به قوانين داخلي اين كشور و قدرت كنگره ادعا مي‌كنند كه درخواست ايران از امريكا شدني نيست اما در اين سوي ميدان كنارگذاشتن نگراني‌هاي تهران هم راحت نيست. پس از حصول برجام، كمپاني‌هاي بسياري براي كار با ايران راهي اين كشور شدند كه در نتيجه تحريم ايالات متحده وادار از بيم تنبيه تحريمي وادار به ترك تهران شدند. هرچند سه كشور اروپايي و چين و روسيه مي‌گويند در صورت احياي برجام، روند سرمايه‌گذاري در ايران و بازگشت كمپاني‌ها آغاز خواهد شد اما ريسك كار با ايران به دليل تجربه قبلي و خروج امريكا از برجام همچنان از نظر اين كمپاني‌ها بالا خواهد بود. يكي از تاثيرات سياست فشار حداكثري امريكا عليه ايران ايجاد فضاي مبهم پيرامون كار تجاري و سرمايه‌گذاري در ايران بود كه باعث شد حتي شركت‌هاي دارويي و پزشكي و مواد غذايي نيز ريسك پرسش از خزانه‌داري امريكا و تجارت با تهران را نپذيرند.
در حالي كه كارشناسان مي‌گويند امريكا پاسخ فني به اين مطالبه سياسي ايران ندارد لورا روزن از خبرنگاران امريكايي ناظر بر مذاكرات هسته‌اي ايران در ده سال گذشته به نقل از يك منبع امريكايي نوشت: «در برخي از مسائل ايران و طرف مقابل مي‌توانند بده و بستان داشته باشند. به عنوان نمونه ايران مي‌تواند از مطالبه گرفتن تضمين عقب‌نشيني كند اگر طرف مقابل هم در ادبيات توافق نهايي به نياز براي گفت‌وگوهاي بيشتر با ايران چه در حوزه توسعه دامنه برجام چه مسائل غير برجامي در آينده اشاره نكند.»
علي واعظ در اين خصوص به لورا روزن مي‌گويد: «هم ايران و هم طرف مقابل مي‌دانند كه نمي‌توانند در اين توافق به 100 درصد مطالبه‌هاي خود برسند. هر دو طرف بايد انعطاف بيشتري از خود نشان بدهند.»
ادعاي وزير خارجه فرانسه: ايران بايد تصميم نهايي را بگيرد
«ژان ايو لودريان» وزير خارجه فرانسه بعد از ديدار با «آنتوني بلينكن» وزير خارجه امريكا در يك نشست خبري مشترك درباره مذاكرات وين گفت: وارد قسمت سخت مذاكرات شده‌ايم و منتظر تصميم نهايي ايران در زمينه بازگشت به برجام هستيم. با اينكه پيشرفت‌هايي در مذاكرات وين حاصل شده اما هنوز برخي موانع در مسير احياي توافق هسته‌اي ايران باقي مانده است.
آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا نيز درباره ايران گفت: بايد برجام را به جعبه‌اي كه در آن بود برگردانيم. اختلافات با ايران درباره شرايط بازگشت به تعهدات و توافق هسته‌اي هنوز پابرجاست و اميدواريم شروع دوباره مذاكرات طي روزهاي آينده آن را حل كند. ما زماني به توافق مي‌رسيم كه ايران به تعهدات خود در توافق عمل كند. اگر ايران به دنبال جنبه‌هاي ديگر برنامه هسته‌اي كه در برجام ممنوع شده است برود اين يك «نقطه» خواهد بود؛ جايي‌كه بازگشت به برجام ديگر خيلي سخت خواهد شد. اما هنوز به اين نقطه نرسيده‌ايم. نمي‌توانم تاريخي براي آن ذكر كنم چرا كه مساله اضطراري اين موضوع را بيشتر مي‌كند.
آنتوني بلينكن در بخش‌هاي ديگري از سخنانش درباره سخت شدن بازگشت واشنگتن به برجام در صورت طولاني شدن مذاكرات هشدار داد.