نگاهي به كتاب ايران زمين
نوشته عسگر بهرامي
دستنامه ايران باستان
كاوه رهنما
ايراني‌ها علاقه شگفت‌انگيز و زايدالوصفي نسبت به تاريخ باستان خود دارند. اين احساسات تند و شديد، علل و عوامل گوناگوني دارد، از جمله به اين علت كه در آن زمان ايران يكي از امپراتوري‌هاي بزرگ زمين بوده و در مركز ربع مسكون، براي خودش كيا و بيايي داشته. علت ديگر دوري و قدمت آن دوران است، امري كه سبب مي‌شود تصويري عمدتا شكوهمند و رويايي از يك عصر طلايي در ذهن‌ها شكل بگيرد، به جاي تصوري واقع‌بينانه و انتقادي كه به صورت جزيي و دقيق چهره زندگي اجتماعي روزمره مردم در گروه‌ها و طبقات و اقشار مختلف را بازنمايي مي‌كند. علت سوم، افسانه‌سازي‌ها و اسطوره‌پردازي‌هايي است كه به علل متفاوت، از سوي تاريخ‌نگاران و محققان با انگيزه‌هاي متنوع سياسي و اجتماعي و فرهنگي، از برخي چهره‌هاي آن دوران به خصوص برخي پادشاهان كشورگشا و حاكمان مقتدر صورت گرفته.
بحث بر سر انكار، ناديده گرفتن يا تخفيف مجد و شكوه تمدن ايراني در روزگاران كهن و دستاوردهاي درخشان ميراث گرانبهاي گذشتگان نيست، مساله آن است كه افتخار به گذشته درخشان، بيش از آنكه به كار بهبود اينجا و اكنون بيايد، به درد تخدير و تسكيني بيمارگونه و ماليخوليايي مي‌خورد و بر توهم و خيال‌انديشي مي‌افزايد، به خصوص كه اين يادآوري گذشته، در فقدان آگاهي و دانش جزيي و عميق، منجر به مواجهه‌اي غير انتقادي و منفعلانه مي‌شود. اگر با بسياري از ستايندگان تاريخ كهن ايران زمين صحبت كنيد، جز مشهوراتي ناموثق و غيرقابل اعتماد مثلا درباره بنيانگذاري حقوق بشر در منشور كوروش يا روايت‌هايي غير مستند درباره رفاه عموم جامعه، حرفي در چنته ندارند و آن اطلاعات مشهور هم معمولا از مسموعات و شنيده‌هاست.
رفع اين نقيصه مستلزم مطالعه آثاري معتبر و قابل اطمينان است، كتاب‌هايي مستند به منابع و مدارك دانشگاهي و تحقيقات قابل ارجاع. به خصوص كه منابع موجود از تاريخ ايران باستان، به علت بعد زماني و نشيب و فرازهاي بنيان برافكن، هم به نسبت اندك هستند و هم استفاده از آنها تا حدود زيادي دشوار و نيازمند مهارت و تخصص. براي مثال مراجعه به منابع دست اول تاريخ ايران باستان، مستلزم آشنايي با زبان‌هايي باستاني و توانايي در خواندن كتيبه‌ها و سنگ نبشته‌ها و سكه‌هاي قديمي است. روشن است كه جست‌وجوگر علاقه‌مند و غيرحرفه‌اي، نمي‌تواند همه اين مهارت‌ها را كسب كند. اما اين بدان معنا نيست كه از پرداختن به تاريخ و فرهنگ ايران باستان نااميد و مايوس شود.
بهترين راه براي آشنايي جدي و قابل اطمينان با تاريخ و فرهنگ ايران باستان، مراجعه به آثاري است كه از منابع موثق و معتبر بهره گرفته باشند. يكي از اين آثار، كتاب «ايران زمين: روزگار باستان» نوشته عسگر بهرامي است كه به تازگي توسط انتشارات فرهنگ معاصر منتشر شده است. ويژگي اصلي و مهم اين كتاب، غير از آنچه گفته شد، يعني اتكا به منابع موثق و پژوهش‌هاي معتبر در ارايه تصويري از ايران درروزگار باستان، جامعيت و چند سويگي آن است. چنانكه نويسنده در يادداشت كوتاه سرآغاز كتاب هم بر آن تاكيد كرده، در اين كتاب صرفا به گزارش تاريخ سياسي ايران پيش از ورود اسلام اكتفا نكرده و سعي كرده، ايران زمين را از جنبه‌هاي مختلف معرفي كند.
كتاب از چهار بخش با يك پيوست تشكيل شده است. بخش يكم با عنوان كليات، به معرفي سرزمين ايران از جنبه‌هاي جغرافيايي، طبيعي، گياهي و جانوري، زمين‌شناختي و ساختارهاي كلي روستانشيني و شهرنشيني و سياسي و اقتصادي مي‌پردازد. بخش دوم تاريخ سياسي ايران است كه از نخستين اقوام و حكومت‌ها يعني ماناييان و لولوبيان و گوتيان و كاسيان و ايلاميان شروع مي‌كند و در ادامه به سلسله‌هاي مادي‌ها، هخامنشيان، اسكندر و سلوكيان، اشكانيان و ساسانيان مي‌پردازد. نويسنده در پايان اين بخش در دو فصل به ويژگي‌هاي حكومت، دربار و سازمان اداري و ويژگي‌هاي نظامي ايران در دوره مورد بحث مي‌پردازد. بخش سوم كتاب تاريخ اجتماعي و اقتصادي ايران است. بهرامي در اين بخش در فصولي متفاوت، زندگي اجتماعي، راه و ارتباطات، بازرگاني، كشاورزي و دامداري، دارايي و امور مالي، سكه، يكان‌هاي اندازه‌گيري و دستمزدها، خانواده، قانون، مرگ و آيين‌هاي آن، پوشش و آرايش و خوراك و نوشيدني ايران را معرفي مي‌كند. بخش پاياني كتاب به تاريخ فرهنگي ايران در دوره باستان اختصاص دارد. در اين بخش تاريخ اساطيري ايران، دين، زبان و ادبيات، دانش، بهداشت و پزشكي، گاه‌شماري و جشن‌هاي ايران باستان معرفي مي‌شود.
نثر روان و صفحه‌آرايي شكيل و استفاده از تصاوير و عكس‌ها، از ديگر ويژگي‌هاي بارز اين كتاب است. اما از اينها مهم‌تر بخش براي مطالعه بيشتر در انتهاي هر فصل و پيوست كتاب با عنوان معرفي و بررسي منابع و ماخذ است. خواننده علاقه‌مند به هر فصل يا بخش، مي‌تواند با مراجعه اين قسمت‌ها، با كتاب‌ها و پژوهش‌هاي مفصل‌تر آشنا شود. كوتاه سخن آنكه كتاب ايران زمين: روزگار باستان، دستنامه‌اي (Handbook) ارزشمند و خواندني براي آشنايي با سويه‌ها و ابعاد گوناگون تاريخ غني و رنگارنگ ايران باستان است و علاقه‌مندان به ايران مي‌توانند با اطمينان به آن مراجعه كنند.