ديپلماسي فعال ايران در افغانستان

سارا معصومي 

تحولات افغانستان همچنان در راس اخبار منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي قرار دارد. آغاز حكومت خودخوانده طالبان در افغانستان، سيل تحولات سياسي و اجتماعي را به راه انداخته كه دامنه امواج آن تنها ساحل كشورهاي همسايه را درگير نخواهد كرد. با فرار اشرف غني، رييس‌جمهور پيشين افغانستان از اين كشور و سقوط دولت مركزي در كابل، طالبان حرف اول و آخر را در تمام تحولات مربوط به اين كشور مي‌زنند. در حالي كه كشورهاي همسايه افغانستان و دورتر ادعا مي‌كنند هنوز دولت طالبان را به رسميت نشناخته‌اند و  از طالبان مي‌خواهند كه هرچه سريع‌تر تن به تشكيل دولت فراگير داده و دست از سختگيري بر دختران و زنان افغان بردارند، تعدد و تنوع رفت‌وآمد مقام‌هاي سياسي كشورهاي همسايه و غيرهمسايه به كابل و ساير ولايت‌هاي مرزي افغانستان نشان مي‌دهد كه جامعه جهاني خود را براي افغانستان در قبضه قدرت طالبان آماده مي‌كند. 
در اين ميان جمهوري اسلامي ايران نيز مانند ساير كشورهاي به خصوص همسايه، اندك اندك از شوك ناشي از پيشروي سريع طالبان بيرون آمده و در حال تجميع برآوردها در داخل درباره نحوه برخورد با تحولات افغانستان چه از حيث سياست داخلي و تشكيل دولت فراگير و چه از حيث رابطه سياسي، اقتصادي و امنيتي دو جانبه است. 
فرار ايالات متحده از افغانستان پس از 20 سال، خلأ قدرتي را ايجاد كرد و در اين فضا نقش بازيگران منطقه‌اي به خصوص همسايگان پررنگ‌تر شده است. فعاليت‌هاي ديپلماتيك به خصوص كنسولي ايران از زمان تسريع سقوط زنجيره‌اي ولايت‌ها در افغانستان با كندي مواجه شد اما قطع نشد. 
درحالي‌كه در هفته‌هاي ابتدايي آغاز زنجيره‌اي تحولات در افغانستان شاهد نوعي سردرگمي در مواضع رسانه‌اي در داخل ايران بوديم كه بعضا به تطهيرسازي طالبان از سوي برخي رسانه‌هاي دولتي تعبير شد در چند هفته اخير نگاه‌ رسانه‌هاي داخلي به تحولات افغانستان واقع‌بينانه‌تر شده و همزمان ما شاهد تحركات ديپلماتيك بيشتر تهران هم در اين پرونده هستيم. 
پرونده افغانستان در زمره پرونده‌هاي منطقه‌اي تعريف شده كه چرخش دولت‌ها تاثيري در سياست كلان نظام در آن ندارد و البته اين حقيقت بر هيچ‌كس پوشيده نيست كه در اين پرونده مانند پرونده عراق يا سوريه، وزارت خارجه بيشتر نقش مجري تصميم‌هاي گرفته شده در نهادهاي بالادستي را دارد. ايران تا پيش از سقوط دولت مركزي در كابل تلاش كرد با پيشبرد جلساتي براي مذاكرات بين‌الافغاني مانع از سقوط دولت اشرف غني و قبضه قدرت توسط طالبان شود اما متن توافقي كه در مذاكرات موسوم به «روند دوحه» با فشار ايالات متحده امريكا به دولت وقت افغانستان تحميل شد عملا وزن طالبان را در مقايسه با دولت مركزي بالاتر برد و در نهايت به سقوط دولتي منتهي شد كه نه اختيار حريم هوايي خود را براي هدف قرار دادن مقرهاي طالبان و نه قدرتي در مخالفت با آزادي زندانياني داشت كه طبق توافق ميان طالبان و زلمي خليل‌زاد، نماينده وقت كاخ سفيد در مذاكرات دوحه گروه گروه آزاد شدند. تكميل پروژه خروج نيروهاي نظامي ايالات متحده و نظاميان باقي مانده از ديگر كشورهاي عضو ناتو از افغانستان به علاوه فرار اشرف غني و اعضاي دولت او از افغانستان و عدم مقاومت مردمي در برابر پيشروي طالبان در نهايت افغانستان جديدي را پيش روي ايران قرار داد. ايران از نخستين روزهاي حضور طالبان در ارگ رياست‌جمهوري در كابل تاكيد كرد كه از تشكيل دولت فراگير در افغانستان حمايت مي‌كند. دولتي كه در برگيرنده نمايندگاني از تمامي قوميت‌ها و چهره‌هاي سياسي فعال در افغانستان باشد. همزمان با روي كار آمدن طالبان در افغانستان، دستگاه ديپلماسي ايران به گفت‌وگو با چهره‌هاي سياسي فعال و البته باقي‌مانده در افغانستان از جمله حامد كرزي و عبدالله عبدالله و سايرين ادامه داد و همزمان به دليل وجود بيش از 900 كيلومتر مرز مشترك ميان ايران و افغانستان، ارتباط با مقام‌هاي طالبان مستقر در مرز مشترك نيز براي تامين امنيت مرز و جلوگيري از عبور و مرورهاي غيرقانوني كه مي‌توانست به تهديد امنيتي براي ايران تبديل شود آغاز شد. خروج نظامي ايالات متحده از افغانستان عملا به حذف اين كشور از گعده رايزني‌هاي سياسي پيرامون اوضاع در افغانستان هم منتهي شده و در اين ميان روسيه با ورود تمام قد به اين پرونده تلاش مي‌كند جاي خالي ايالات متحده را به خود اختصاص دهد. مسكو در اين مدت، جلسات متنوعي را در فرمت‌هاي متفاوت با حضور همسايگان افغانستان و ديگر بازيگران فعال در اين پرونده پيش برده است. ايران در بخشي از اين روندها شركت و در برخي از آنها مانند فرمت دربرگيرنده امريكا، چين و پاكستان به دليل حضور ايالات متحده شركت نكرده است. همزمان با سرعت گرفتن تحولات سياسي در افغانستان، ايران ابتكار نشست همسايگان به علاوه روسيه را كليد زد تا عملا ضرورت حل مشكلات افغانستان با حضور بازيگران مهم منطقه‌اي و همسايگان اين كشور را يادآوري كرده باشد. 
همزمان با جابه‌جايي قدرت در ايران، پرونده افغانستان پس از برجام، مهم‌ترين پرونده سياست خارجي بود كه روي ميز كار دولت جديد قرار گرفت. سرعت و سير تحولات در افغانستان عملا اين موضوع را به سوژه‌اي كليدي در تمامي رايزني‌هاي ديپلماتيك ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور و حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه تبديل كرد. ايران از چند جنبه در پرونده افغانستان بسيار بيشتر از ساير همسايگان دغدغه دارد: 1. ايران ميزبان بيشترين تعداد از مهاجران افغانستاني است و در چند هفته اخير نيز آمار اين مهاجران چندبرابر شده است. 2. عدم تشكيل دولت فراگير در افغانستان و قبضه كامل قدرت توسط طالبان در ميان‌مدت و درازمدت از چند جنبه سياسي، امنيتي و البته فرهنگي به ضرر ايران است. 3. سابقه طالبان در تشديد فشارها بر هزاره‌ها و شيعيان در افغانستان كه در چند هفته اخير هم نشانه‌هاي بازظهور اين رويه را در كوچ اجباري هزاره‌ها شاهد بوديم از خطوط قرمز اعلامي جمهوري اسلامي ايران است. 4. نابساماني سياسي و امنيتي در افغانستان مي‌تواند به كاهش سطح رابطه تجاري و مراوده‌هاي اقتصادي ميان دو كشور منتهي شود. 5. عدم توانايي طالبان در تامين امنيت يا تلاش براي سركوب اعتراض‌ها با ترويج هدفمند و مديريت شده ناامني مي‌تواند افغانستان را به بهشت تروريست‌ها به خصوص داعش تبديل كند كه اين مساله تهديد امنيتي نيست كه ايران بتواند ساده از كنار آن بگذرد. 
با چنين ملاحظاتي است كه وزارت خارجه در يك سال اخير جدا از چندصدايي كه تا حدودي در ميان ساير نهادهاي درگير در پرونده افغانستان به چشم خورده است، مسير مستقل پيشبرد اهداف ملي در پرونده افغانستان را با تكيه بر نظرات كارشناسي طي كرده و امروز شاهد هستيم كه وزير خارجه در تمامي ديدارها و رايزني‌هاي ديپلماتيك چه با مقامات كشورهاي منطقه و چه مقام‌هاي كشورهاي اروپايي مساله افغانستان را در صدر موضوعات محل مناقشه قرار مي‌دهد. 
حسين اميرعبداللهيان و ساير ديپلمات‌هاي ايراني در ديدار با مقام‌هاي كشورهاي اروپايي چه در تهران و چه در پايتخت ساير كشورها، وظيفه اروپايي‌ها در مقابل اوضاع امنيتي و سياسي در افغانستان و همچنين توجه به بحران انساني پيش آمده در اين كشور را يادآوري كرده و از سياست عدم پذيرش پناهندگان و مهاجران افغان توسط اروپايي‌ها كه منجر به تراكم خارج از ظرفيت آنها در ايران شده انتقاد مي‌كند. 
يكي از مهم‌ترين رايزني‌هاي وزارت خارجه ايران پيرامون مساله افغانستان در چند روز اخير، تدارك تماس تلفني ميان حسين اميرعبداللهيان با آنتوني گوترش، دبيركل سازمان ملل متحد بود. در اين تماس تلفني كه با فاصله كوتاهي پس از حمله تروريستي منتسب به داعش به مسجد شيعيان در قندهار، انجام شد، افغانستان و تحولات سياسي و امنيتي در آن مهم‌ترين محور بود. 
وزير امور خارجه در اين گفت‌وگو ضمن اشاره به اقدامات تروريستي داعش در افغانستان در روزهاي گذشته، نسبت به وضعيت افغانستان ابراز نگراني كرد و گفت: تحركات تروريستي و هدف قرار دادن نمازگزاران در كنار حركت مجدد آوارگان افغانستاني، مسووليت سازمان ملل و دبيركل آن را در اين زمينه بيش از پيش كرده است. ما خواستار اقدام جدي دبيركل سازمان ملل در توقف و مقابله با تروريسم در افغانستان هستيم. 
اميرعبداللهيان همچنين در اين تماس تلفني، دبيركل سازمان ملل را در جريان برگزاري نشست وزراي خارجه كشورهاي همسايه افغانستان در تهران قرار داد. به گزارش «اعتماد» اين نشست چهارشنبه هفته آينده پنجم آبان ماه در تهران برگزار خواهد شد و گفته شده كه وزراي خارجه كشورهاي همسايه به علاوه روسيه در آن شركت خواهند كرد. 
همزمان روز گذشته نيز حسن كاظمي قمي، نماينده ويژه رييس‌جمهور در امور افغانستان به همراه سيدرسول موسوي، دستيار وزير خارجه و مديركل آسياي غربي اين وزارتخانه در اجلاس چندجانبه مسكو درباره تحولات افغانستان ديدار كردند. سومين دور اين نشست‌ها در حالي برگزار شد كه ايالات متحده نماينده‌اي به مسكو براي شركت در اين اجلاس اعزام نكرد. اين نشست به‌رغم حضور هياتي از طالبان در آن به دستاورد ملموسي منتهي نشد كه اين نكته در برآورد مختصر و مفيدي كه رسول موسوي در توييتر خود منتشر كرد، مستتر بود. رسول موسوي در اين باره نوشت: «سومين نشست فرمت مسكو به‌رغم بحث‌هاي جدي و پرمحتوا در مورد همكاري‌هاي منطقه‌اي براي برقراري صلح، ثبات و امنيت در افغانستان بدون نتيجه كه بايد در بيانيه مشترك نشست منتشر مي‌شد پايان يافت. از نظر من ضعف مديريت نشست و عدم تلاش براي رسيدن به اجماع دليل عدم صدور بيانيه مشترك است.» رسول موسوي در توييت ديگري پيش از آغاز رسمي اين اجلاس نيز موضع ايران را در قبال تشكيل دولت در افغانستان تكرار و تاكيد كرده بود كه فقط توافق ملي براي دولتي فراگير است كه صلح و ثبات را در اين كشور مستقر مي‌كند. 
مشاركت حداكثري ايران در روندها و نشست‌هاي منطقه‌اي پيرامون افغانستان و محوريت بخشيدن به ابتكارهاي ديپلماتيك با هدايت وزارت خارجه در هماهنگي با ساير نهادهاي درگير در اين پرونده در صورت تداوم مي‌تواند تامين‌كننده حداكثري منافع ملي ايران در شطرنج پيچيده سياسي و امنيتي در افغانستان باشد.

دیدار نماینده ویژه رئیس‌جمهور با هیات طالبان در مسکو

ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که هیاتی به سرپرستی مولوی عبدالسلام حنفی معاون ريیس الوزرای دولت موقت طالبان در مسکو با آقای حسن کاظمی قمی نماینده ویژه جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان و هیات همراه وی دیدار کرده است.
در ادامه این بیانیه آمده است که دو طرف در این دیدار در خصوص روابط دو جانبه و لزوم استفاده از فرصت‌های اقتصادی منطقه تاکید کرده و متعهد شدند در آینده نزدیک در خصوص تجارت، آب و برق گفتگو و مذاکره نمایند.