چرا مذاكرات ايران و عربستان تاكنون پيشرفت محسوسي نداشته است؟
گره‌هاي مهم در گفتوگوهاي تهران و رياض
محمدحسين لطف‌الهي
مقام‌هاي سعودي تلاش دارند ايران را به عنوان مقصر اصلي به نتيجه نرسيدن مذاكرات امنيتي ميان دو كشور معرفي كنند و مدعي هستند كه تهران به اندازه كافي در گفت‌وگو با رياض جدي نيست.
روز دوشنبه خبرگزاري اردني پترا گزارش داد كه هيات‌هاي كارشناسي ايران و عربستان سعودي در امان پايتخت اردن گفت‌وگوهايي پيرامون «اعتمادسازي ميان رقباي منطقه‌اي» داشتند. رويترز به نقل از يك ديپلمات ارشد ايراني نوشته است كه هيچ مقامي از ايران در اين گفت‌وگوها مشاركت نداشته اما خبرگزاري دولتي پترا در اردن مدعي است هيات‌هاي كارشناسي ايراني و سعودي در حاشيه كنفرانسي كه از سوي موسسه عربي مطالعات امنيتي برگزار مي‌شد، با يكديگر ديدار كرده‌اند. اين ديپلمات ايراني مي‌گويد: «ديداري كه در امان برگزار شد يك ديدار رسمي ميان مقامات دو كشور نبود. اما اين ديدارها ميان چهره‌هاي آكادميك كمك مي‌كند تا دو كشور همسايه درك بهتري از يكديگر پيدا كنند.» مقام‌هاي عربستان سعودي هنوز موضعي درخصوص خبري كه از سوي خبرگزاري دولتي اردن (پترا) منتشر شد، اتخاذ نكرده‌اند.
پس از سال‌ها تنش در روابط ايران و عربستان، در ابتداي سال جاري ميلادي تهران و رياض تصميم گرفتند به صورت مستقيم پيرامون موضوعات امنيتي با يكديگر گفت‌وگو كنند. تاكنون برگزاري 4 دور از اين گفت‌وگوها در عراق تاييد شده و نتايجي جدي حاصل نشده است. اواخر آبان ماه، فيصل بن فرحان وزير امور خارجه عربستان سعودي اعلام كرد كه «مذاكرات تاكنون مقدماتي بوده و ريشه‌اي نبوده‌اند.» به گفته او، رياض معتقد است كه هم‌سو‌سازي منافع ايران و عربستان امكان‌پذير است با وجود اينكه در اين گفت‌وگوها تاكنون نتايجي كلي حاصل نشده اما به اندازه كافي پيشرفت وجود داشته كه دو طرف مايل به ادامه آن باشند. سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه ايران نيز در همان زمان اعلام كرده بود «در روند مذاكرات ايران و عربستان تحول جديدي شكل نگرفته؛ منتظريم جديت را در طرف مقابل ببينيم. موضوعات دوجانبه و برخي موضوعات منطقه محور گفت‌وگوهاست.»
در چنين شرايطي، سفير عربستان سعودي در سازمان ملل متحد روز گذشته گفت كه كشورش قصد گفت‌وگوي سازنده با ايران را دارد اما تهران «وقت‌كشي» و «بازي» مي‌كند. عبدالله المعالمي در يك مصاحبه ويديويي با روزنامه عرب نيوز كه روز دوشنبه منتشر شد، تاكيد كرده است: «ما مايليم اين گفت‌وگوها را به سمتي سازنده سوق دهيم كه رفتارهاي ايران در منطقه را هم در بر بگيرد.» او افزوده «اما تا زماني كه ايراني‌ها با اين گفت‌وگوها بازي مي‌كنند، اين مذاكرات راه به جايي نخواهد برد.» او تصريح كرده: «رويكرد ايراني‌ها به اين مذاكرات يك رويكرد طولاني‌مدت است، ما اما علاقه‌اي به مذاكره براي مذاكره نداريم.» روابط ايران و عربستان در سال 1394 و در پي حمله تعدادي از افراد به سفارت عربستان سعودي در تهران متشنج شد و دو كشور هنوز درخصوص احياي روابط ديپلماتيك رسمي با يكديگر به نتيجه نرسيده‌اند. صابر گل‌عنبري، كارشناس مسائل خاورميانه درخصوص دلايل به نتيجه نرسيدن گفت‌وگوها ميان تهران و رياض معتقد است: «هنوز ايران و عربستان به مرحله برقراري آتش‌بس عملياتي در منطقه نرسيده‌اند.» او به «اعتماد» مي‌گويد: «تنش ميان ايران و عربستان با تنشي بزرگ‌تر ميان تهران و واشنگتن گره خورده است. با تغيير دولت در ايالات متحده و جايگزيني يك گفتمان ديپلماتيك جديد در واشنگتن، بسياري از دولت‌هاي منطقه از جمله عربستان سعودي تصميم گرفتند به جاي تداوم تنش در سطوح بالا با ايران، گفت‌وگو با تهران را در دستور كار قرار دهند. به همين دليل نيز گفت‌وگوها ميان تهران و رياض آغاز شد.» به گفته صابر گل‌عنبري، نبايد انتظار زيادي از گفتوگوهاي كنوني ميان ايران و عربستان داشت، چراكه انباشت مشكلات در روابط دو كشور باعث به وجود آمدن بحران‌هايي شده است كه حل و فصل آنها از طريق گفت‌وگو در سطح امنيتي امكان‌پذير نيست. با اين وجود اين كارشناس مسائل خاورميانه باور دارد «گفت‌وگوها حتي در سطح امنيتي فعلي نيز اتفاقي مثبت است و كمك مي‌كند پس از سال‌ها درگيري نيابتي و جنگ رسانه‌اي، آرامشي نسبي بر روابط دو كشور حاكم شود و زمينه براي گفت‌وگوهايي جدي‌تر در آينده فراهم گردد.»
گل‌عنبري تاكيد مي‌كند: «زماني كه گفته مي‌شود تنش ميان ايران و عربستان با تنشي بزرگ‌تر ميان تهران و واشنگتن گره خورده است، يعني آينده روابط ايران و عربستان وابسته به نتيجه مذاكرات برجامي است. نتيجه مذاكرات هرچه باشد با توجه به آن آينده روابط تهران و رياض تعيين مي‌شود.» او مي‌گويد: «گره ديگر در مذاكرات ميان ايران و عربستان اين است كه تهران تاكيد دارد درباره متحدان و دوستان‌مان در منطقه با احدي گفت‌وگو نخواهد كرد و اين موضع در گفت‌وگوها در عراق منتقل شد. تهران در مقابل درخواست عربستان پيرامون مساله يمن، سعودي‌ها را به صنعا ارجاع داد و خواستار مذاكره دوجانبه آنها شد.» براساس گفته‌هاي اين كارشناس، عربستان نگران پيشرفت هسته‌اي و موشكي ايران است و ايران از خريدهاي تسليحاتي گسترده عربستان و حضور نيروهاي خارجي در خليج‌فارس احساس نگراني مي‌كند در نتيجه امكان حل مسائل تنها به صورت دوجانبه وجود ندارد.»
به گزارش «اعتماد»، جو بايدن رييس‌جمهور ايالات متحده در كارزار انتخاباتي خود در سال 2020 وعده داده بود كه ايالات متحده ديگر به تامين تجهيزات نظامي عربستان سعودي در جنگ يمن و تقابل ائتلاف سعودي با حوثي‌ها كمك نخواهد كرد و به مقام‌هاي رياض هشدار داد نقض حقوق بشر از سوي آنها با تبعات بيشتري مواجه خواهد شد. با شكست دونالد ترامپ در انتخابات و اطمينان يافتن مقام‌هاي رياض از روي كار آمدن دولتي دموكرات در ايالات متحده، سياست‌هاي عربستان سعودي در قبال ايران به مرور دستخوش تغييراتي شد؛ آنها به جاي پافشاري بر تقابل رو به سوي كاهش تنش‌ها آوردند و گفت‌وگوها ميان دو كشور در ماه آوريل در سطح امنيتي آغاز شد.
رياض قهوه‌جي، كارشناس دفاعي ساكن دوبي درخصوص تغيير سياست عربستان و برخي كشورهاي حوزه خليج‌فارس در قبال ايران، «بي‌توجهي امريكايي‌ها به خاورميانه» را عامل اصلي و تعيين‌كننده مي‌داند. او به واشنگتن پست مي‌گويد: «كشورهاي حاشيه خليج [فارس] تصميم گرفته‌اند به‌طور مستقل راه‌هاي جلوگيري از درگيري را دنبال كنند.» به گفته اين كارشناس، خروج فاجعه‌بار ايالات متحده از افغانستان و ناكامي امريكا در جلوگيري از حملات پهپادي حوثي‌ها عليه تاسيسات نفتي عربستان در كنار سيگنال‌هاي بي‌توجهي در قبال مسائل خاورميانه كه از واشنگتن ارسال مي‌شد، همگي به تقويت اين احساس كه كشورهاي عربي بايد «اقداماتي پيشگيرانه» انجام دهند، كمك كرد. او افزود: «هر كشوري در تلاش است تا سياست‌هايي اتخاذ كند كه منافع خود را تامين كند، به همين دليل كشورهاي عربي ديگر كشتي خود را به طناب امريكا نمي‌بندند.»
تهران اميدوار است در شرايط جديد منطقه، با ميانجي‌گري كشورهايي نظير عمان، روابط خود را با ساير كشورهاي عربي ترميم كند اما هنوز مشخص نيست اين هدف تا چه اندازه دست‌يافتني باشد. سرلشكر محمد باقري رييس ستاد كل نيروهاي مسلح ايران در ديدار با عبدالعزيز بن عبدالله المنذري معاون عمليات و برنامه‌ريزي ستاد نيروهاي مسلح سلطنتي عمان گفت: در بخش مسائل منطقه‌اي، ما ديدار‌هايي با مقامات كشورهاي امارات و عربستان داشته‌ايم و تا حدودي سوءتفاهم‌ها نيز برطرف شده است؛ همچنين روابط خوبي با قطر و كويت داريم. البته با كشور بحرين هنوز ارتباط چنداني برقرار نشده است كه كشور عمان قطعا در اين زمينه هم مي‌تواند نقش‌آفريني كند.
تكذيب بازگشايي دفتر نمايندگي ايران در عربستان
در ساعات اوليه روز دوشنبه، اخباري منتشر شده بود كه در جلسه اخير كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس مطرح شده تا چند روز ديگر در جده عربستان سعودي دفتر نمايندگي ايران بازگشايي شود تا كار‌هاي ديپلماتيك ايران را پيگيري كند، اما ساعاتي بعد محمود عباس‌زاده مشكيني، سخنگوي كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس ايران گفت: بازگشايي دفتر نمايندگي ايران در عربستان سعودي صحت ندارد و اين موضوع در دستور كار جلسه كميسيون امنيت ملي و سياست خارجي مجلس نبوده است. به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، وي گفتوگوهاي دو كشور در حوزه كارشناسي و مقدماتي را در حال انجام عنوان كرد و ادامه داد: اين مقدمات بايد طي شود و سپس وارد گفت‌وگوي رسمي بين دو كشور شويم. وي افزود: بازگشايي دفتر نمايندگي ايران بايد در گفتوگوهاي رسمي مطرح شود و سپس مورد توافق قرار بگيرد كه ما هنوز به مرحله گفتوگوهاي رسمي نرسيده‌ايم.