تهديد، تنش، ديپلماسي؛ مثلث رازآلود اوكراين

محمدحسين   لطف‌الهي

با توقف مذاكرات واشنگتن و مسكو درباره مساله اوكراين و افزايش تنش‌هاي لفظي ميان امريكا و روسيه، جو بايدن رييس‌جمهور ايالات متحده مي‌گويد در صورتي كه ولاديمير پوتين، همتاي روس او بخواهد دستور حمله نظامي به اوكراين را صادر كند، شخصا هدف تحريم‌هاي امريكا قرار خواهد گرفت. تهديد به اعمال تحريم‌هاي سختگيرانه عليه عالي‌ترين مقام سياسي يك كشور، به خوبي بيانگر سطح تنش‌هاي ديپلماتيك ميان ايالات متحده و روسيه است و ثابت مي‌كند مجموعه تلاش‌هاي سياسي در ماه ژانويه كه شامل چهار دور گفت‌وگوي مستقيم ميان مسكو و واشنگتن بوده، چطور نتوانسته راه به جايي ببرد. روسيه به‌رغم استقرار گسترده نيروهاي نظامي خود در مرزهاي شرقي و شمالي اوكراين مي‌گويد تصميمي براي حمله نظامي به اين كشور ندارد و ادعاي غربي‌ها در اين باره صحيح نيست. ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه نيز از 23 دسامبر به اين سو، اظهارنظر مستقيمي درباره مساله اوكراين نداشته و همين مساله موجب شده تا ايالات متحده و غرب نتوانند برآيند دقيقي از خواست واقعي روسيه داشته باشند. اين ترديد در اظهارنظرهاي مقام‌هاي غربي نيز مشهود است؛ جو بايدن هفته گذشته در نشستي خبري اظهار كرده بود كه انتظار دارد در نهايت روسيه به اوكراين حمله كند اما روز گذشته زماني كه بار ديگر در اين خصوص مورد سوال قرار گرفت اعتراف كرد كه خواندن ذهن رييس‌جمهور روسيه كار سختي است. بايدن گفت: «من كاملا با شما صادق خواهم بود. حقيقت اين است كه پيش‌بيني در اين زمينه بسيار سخت است. اگر با رهبر ديگري روبه‌رو بوديم اين واقعيت كه او نيروهايش را در امتداد مرز اوكراين مستقر كرده و بخشي از نيروها نيز به بلاروس اعزام شده‌اند، باعث مي‌شد پيش خودتان بگوييد خب حتما او مي‌خواهد يك كاري انجام دهد. اما زماني كه شما به رفتارهاي گذشته رييس‌جمهور روسيه و نظرات اطرافيان او نگاه مي‌كنيد، درمي‌يابيد كه در نهايت همه چي به تصميم شخص او بستگي دارد.» براي هفته‌ها دولت ايالات متحده تهديد مي‌كرد در صورتي كه روس‌ها مسير حمله به اوكراين را در پيش بگيرند، با تحريم‌هاي اقتصادي گسترده و فلج‌كننده روبه‌رو خواهند شد. روز چهارشنبه زماني كه خبرنگاري از جو بايدن پرسيد آيا اين تحريم‌ها شامل شخص پوتين نيز مي‌شوند؟رييس‌جمهور امريكا پاسخ داد: «بله». ديميتري پسكوف، سخنگوي دولت روسيه خيلي زود به اين تهديد واكنش نشان داد و گفت كه تهديد به اعمال تحريم‌ها عليه رييس‌جمهور روسيه تاثير جدي مالي يا سياسي روي عملكرد پوتين نخواهد داشت. او افزود: «اين اقدام از نظر سياسي براي روسيه دردآور نيست، اما قطعا مخرب است.» ليز تراس، وزير خارجه بريتانيا نيز روز چهارشنبه در اظهارنظري مشابه اعلام كرد اين كشور هيچ گزينه‌اي را از روي ميز كنار نخواهد گذاشت و افزود: لندن تصميم دارد تحريم‌هايي را عليه شخص ولاديمير پوتين، در صورت حمله نظامي اين كشور به اوكراين در نظر بگيرد. پيش‌تر نخست‌وزير بريتانيا روز سه‌شنبه پنجم بهمن و يك روز پس از مذاكرات جو بايدن به رهبران قدرت‌هاي اروپايي هشدار داد كه در صورت تجاوز به اوكراين، روسيه با تحريم‌هاي بسيار شديدي كه تاكنون سابقه نداشته است، مجازات خواهد شد. بوريس جانسون در گزارش به پارلمان بريتانيا در مورد مذاكرات تلفني روز دوشنبه گذشته با جو بايدن و قدرت‌هاي اروپايي، بار ديگر به ولاديمير پوتين، رهبر روسيه، در مورد پيامدهاي فاجعه‌بار حمله نظامي به اوكراين هشدار داد. او در بخشي از سخنانش گفت: «در مذاكرات روز دوشنبه ما در مورد واكنش يكپارچه به حمله نظامي روسيه به اوكراين توافق كرديم كه تحريم‌هاي اقتصادي بسيار شديدتر از آنچه در گذشته وضع شده است عليه روسيه خواهد بود.» نخست وزير بريتانيا در پاسخ به سوالي در مورد قطع دسترسي بانك‌هاي روسيه به مكانيسم بين‌المللي نقل‌وانتقال پول (سوييفت) گفت: «بدون ترديد اين اقدام مي‌تواند سلاح نيرومندي باشد.» در پايان گفت‌وگوهاي هفته گذشته سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه با آنتوني بلينكن همتاي امريكايي او، ديپلمات ارشد روس اعلام كرد: ادامه گفت‌وگوها ميان دو كشور مشروط به ارايه پاسخ مكتوب از سوي امريكايي‌ها به پيش‌نويس‌هاي امنيتي پيشنهادي از سوي روسيه است. روزنامه نيويورك‌تايمز روز چهارشنبه گزارش داد كه امريكايي‌ها احتمالا در اين هفته (تا روز يكشنبه) پاسخ‌هاي مكتوب خود را به مسكو ارايه كنند. با اين وجود، با توجه به خواسته‌هاي روسيه از جمله «عدم توسعه ناتو به سوي شرق» و «بازگشتن مرزهاي امنيتي ناتو و اروپا به وضعيتي كه در سال 1997 وجود داشت» و واكنش غرب به اين مطالبات، به نظر نمي‌رسد كه امكان پيشرفت‌هاي جدي در عرصه ديپلماسي وجود داشته باشد. در اوايل دهه 1990 ميلادي، جيمز بيكر وزير خارجه دولت جورج هربرت واكر بوش در امريكا به ميخائيل گورباچف، آخرين رهبر اتحاد جماهير شوروي وعده داد كه ناتو ديگر «حتي يك اينچ» هم به سوي شرق گسترش نخواهد يافت، اما امروز هم وزير خارجه ايالات متحده و هم دبيركل سازمان پيمان آتلانتيك شمالي تاكيد دارند كه حاضر به پذيرش اين موضوع نيستند. 

افزايش تحركات  نظامي  روسيه و  ناتو
رسيدن به وضعيتي كه سرگئي ريابكوف، معاون وزير خارجه و مذاكره‌كننده ارشد روسيه آن را «بن‌بست» توصيف مي‌كند، دو پيامد جدي در پي داشته است. يكي از جدي‌ترين تبعات اين مساله افزايش همزمان تحركات نظامي روسيه و ناتو بوده كه از نگاه كارشناسان مي‌تواند به افزايش تصاعدي تنش‌ها منجر شده و شرايط را پيچيده‌تر كند. روسيه تعداد رزمايش‌هاي نظامي خود را در نزديكي مرز شرقي اوكراين افزايش داده است، ايالات متحده 8 هزار و 500 نفر از نظاميان خود در شرق اروپا را در وضعيت آماده‌باش قرار داده، ناتو در بيانيه‌اي رسمي اعلام كرده تعداد نيروهاي استقرار يافته خود در شرق اروپا را افزايش مي‌دهد و تجهيزات پيشرفته‌تري به اين منطقه ارسال مي‌كند و همزمان برخي كشورهاي اروپايي از ارسال تجهيزات نظامي پيشرفته‌تر به اوكراين خبر داده‌اند. رييس‌جمهوري امريكا در توضيح تحرك نيروهاي نظامي امريكا در اروپا روز چهارشنبه گفت كه هرچند ۸۵۰۰ نيروي امريكا در اروپا آماده‌باش هستند اما قرار نيست هيچ‌ كدام از آنها در خاك اوكراين باشند. او تاكيد كرد كه اين جابه‌جايي‌ها در قالب عمليات ناتو است و نه امريكا به تنهايي. در آخرين نمونه، روز سه‌شنبه دولت روسيه از برگزاري يك رزمايش نسبتا بزرگ در نزديكي مرز با اوكراين خبر داد. خبرگزاري‌هاي روسيه به نقل از فرماندهي ارتش روسيه گزارش دادند كه اين رزمايش با شركت 6 هزار نيرو و حداقل ۶۰ جنگنده در نواحي روستف، كراسنودار در جوار مرز با اوكراين و ناحيه كريمه آغاز شده است. روس‌ها علاوه بر اين در حالي كه كي‌يف را به تدارك براي حمله نظامي به جدايي‌طلبان روس‌تبار در شرق اوكراين متهم مي‌كنند، ضمن افزايش تحركات خود و گسيل داشتن بخشي از نيروها به بلاروس (نزديكي مرزهاي شمالي اوكراين) از ضرورت تقويت اين گروه‌هاي جدايي‌طلب مي‌گويند.  آندري تورچاك، يكي از مقامات ارشد پارلمان روسيه روز چهارشنبه در بحبوحه تشديد تنش‌ها در مرز اوكراين خواستار رساندن سلاح به دست جدايي‌طلبان طرفدار روسيه در شرق اوكراين شد. معاون اول شوراي فدراسيون، مجلس بالادستي دوماي روسيه روز چهارشنبه در يك گفت‌وگوي تلويزيوني گفت: «در اين شرايط، روسيه بايد با تهيه انواع خاصي از تسليحات براي تقويت قابليت‌هاي دفاعي جمهوري‌هاي خلق لوهانسك و دونتسك، كمك‌هاي لازم را به آنها ارايه كند.» ديميترو كوله‌با، وزير امور خارجه اوكراين روز چهارشنبه گفت كه بر پايه تخمين‌ها، شمار نيروهاي روسي كه در مرز اوكراين مستقر شده‌اند براي انجام يك حمله بزرگ عليه كشورش «ناكافي» است. كوله‌با روز چهارشنبه در يك نشست مطبوعاتي آنلاين گفت: «اين عدد قابل توجه است، تهديدي براي اوكراين است»، اما «در اين زمان كه من با شما صحبت مي‌كنم، اين تعداد هنوز براي يك حمله تمام عيار عليه اوكراين در سراسر مرز كافي نيست.» وزارت دفاع اوكراين هفته گذشته اعلام كرد بر اساس تخمين‌هاي نهادهاي اطلاعاتي اين كشور، بيش از 127 هزار نفر از نيروهاي نظامي روسيه در نزديك مرز با اوكراين مستقر شده‌اند و اين نيروهاي شامل نيروي هوايي، دريايي و موشكي نيز مي‌شوند.

تلاش‌هاي  ديپلماتيك  در   پاريس
دومين تاثير بن‌بست در گفت‌وگوهاي امريكا و روسيه اين بود كه باعث شد تلاش‌هاي ديپلماتيك در اروپا براي فروكاستن از تنش‌ها در مساله اوكراين تشديد شود. دفتر رياست‌جمهوري فرانسه اعلام كرد مشاوران ديپلماتيك صدراعظم آلمان، روساي جمهور روسيه، اوكراين و فرانسه از ظهر روز چهارشنبه در پاريس براي يافتن راهي براي خروج از بحران اوكراين گرد هم آمده‌اند. يورونيوز نوشته است: اين نشست در چارچوب گفت‌وگوهاي چندجانبه ديپلماتيك موسوم به «نرماندي» انجام مي‌شود كه از سال ۲۰۱۵ به ابتكار فرانسه شكل گرفته است و هر بار حدود پانزده ديپلمات نزديك به مقامات ارشد چهار كشور در آن گرد هم مي‌آيند: امانوئل بون فرانسوي، مشاور ديپلماتيك امانوئل ماكرون، ينس پلوتنر آلماني، مشاور ديپلماتيك صدراعظم اولاف شولتس، معاون نخست‌وزير روسيه ديميتري كوزاك و مدير دفتر رييس‌جمهوري اوكراين، آندري يرماك. اين نشست با هدف كاهش بحران پس از سلسله گفت‌وگوهاي روس‌ها و امريكايي‌ها در هفته گذشته در شرايط افزايش مداوم تنش‌ها بر سر اوكراين برگزار مي‌شود. آخرين نشست سران كشورهاي عضو اجلاس نرماندي به دسامبر ۲۰۱۹ در پاريس برمي‌گردد، جايي كه ولاديمير پوتين، ولوديمير زلنسكي، آنگلا مركل و امانوئل ماكرون با يكديگر ديدار كردند. فرانسه اميدوار است در درازمدت نشست جديدي بين سران چهار كشور برگزار شود. اين نشست اين‌بار قرار است در برلين برگزار شود. ناظران حضور روسيه در اين نشست را دلگرم‌كننده مي‌دانند.