روستاها، بي‌دفاع و رها شده!
شاهرخ جباري ارفعي
اگرچه برابر آمار رسمي در حال حاضر حدود يك‌چهارم جمعيت كشور در روستاها زندگي مي‌كنند اما شايد بتوان گفت كه در همين حدود هم هنوز كاملا از روستا كنده نشده و يك پاي‌شان در روستاست! اگر ويلانشينان غيربومي هم به اين جمعيت اضافه شوند؛ آنگاه ضرورت توجه بيشتر به روستاها در كشور ما آشكارتر خواهد شد.
متاسفانه واقعيت اين است كه چندين دهه تلاش براي ساماندهي امور روستاها و ساختار‌سازي متعدد براي تولي‌گري آن، نتيجه مطلوبي در بر نداشته و به گواهي پژوهش‌هاي انجام شده و اخبار رسانه‌ها، نه تنها مشكلات قديمي تخفيف نيافته بلكه مشكلات جديدي نيز بر آن اضافه شده است.
آخرين تصميم مهم روستايي، مهلت بيست‌روزه رييس‌جمهور محترم براي بررسي احياي جهادسازندگي بوده است كه با وجود گذشت سه ماه نتيجه آن رسما اعلام نشده اما گويا قرار است معاونتي در وزارت جهاد كشاورزي به جهادسازندگي اختصاص يابد.
با اين مقدمه، در اين يادداشت سراغ يكي از طرح‌هاي روستايي سه دهه اخير به نام طرح هادي رفته و به‌طور گذرا مروري بر آن خواهد شد.
بر اساس تعريف، طرح هادي روستايي طرحي است ده ساله كه با توجه به طرح‌هاي بالادستي بافت موجود روستا را اصلاح و ساماندهي كرده و با تعيين كاربري‌هاي متعدد مانند مسكوني، تجاري، صنعتي، باغي و ... نحوه استفاده درست از زمين را مشخص مي‌كند.
مطابق آمار رسمي حدود چهل هزار طرح هادي روستايي تهيه شده كه تنها نيمي از آنها اجرا شده يا در دست اجراست. اين طرح‌ها پس از ده سال بازنگري مي‌شود، از اين‌رو طرح‌هاي اجرا نشده بسياري هم بازنگري شده و اين تصور براي بعضي‌ها به وجود آمده كه هدف از اين طرح فقط تهيه آن است!
خوشبختانه در مورد تهيه و اجراي طرح‌هاي هادي، داده‌ها و اطلاعات مناسبي وجود دارد. اين طرح هم از طرف دانشگاهيان و پژوهشگران بررسي و ارزيابي شده و هم مقامات و مديران محلي (دهياران و شوراهاي اسلامي) و حتي اهالي روستا درباره آن اظهارنظر كرده‌اند.
در شرح خدمات (دستورالعمل) تهيه طرح هادي به مواردي اشاره شده كه فقط به درد حجيم كردن كتابچه طرح مي‌خورد و اثر چنداني در برنامه‌ريزي ندارد! شايد به همين دليل در بررسي اين طرح در كميسيون‌ها فقط به نقشه بافت و كاربري‌هاي آن پرداخته مي‌شود!
بر خلاف آنچه در بخش برنامه‌ريزي شرح خدمات تهيه طرح آمده؛ معمولا در فرآيند تهيه طرح نه ارتباطي بين طرح‌هاي فرادست و طرح هادي وجود دارد و نه سازوكاري براي مشاركت و اطلاع از ديدگاه روستاييان و حتي نمايندگان آنان پيش‌بيني شده است.
در نتيجه در حالي كه در نظر بود اين طرح‌ها اقتصاد روستا را شكوفا كرده و از مهاجرت جلوگيري كند، ولي در عمل باعث تخريب هويت روستا و افزايش ويلانشيني به خصوص در استان‌هاي شمالي و روستاهاي خوش آب و هواي سراسر كشور شده است.
در مورد اين طرح سخن بسيار است كه به همين مختصر بسنده شده و در راستاي بهبود آن با توجه به ارزيابي‌هاي منتشر شده و مشاهدات شخصي پيشنهادات زير ارايه مي‌شود.
1- لازم است شرح خدمات و دستورالعمل تهيه طرح هادي ارزيابي و بازنگري شود.
2- روستاها بر اساس ويژگي‌هاي مشابه موقعيتي، اقليمي و ... دسته‌بندي شده و براي هر دسته همسان ضوابط مرتبط تعيين بشود.
3- قوانين موجود بررسي شده و كاستي‌هاي آن در قوانين و مقررات برطرف شود.
4- ساخت و ساز بي‌رويه و نامناسب با هويت روستايي و محيط طبيعي ممنوع شود.
5- تغيير كاربري توسط نهادهاي بالادستي مديريت محلي مانند بنياد مسكن يا نهادهاي ديگر پس از تصويب طرح هادي متوقف شود.
6- درباره مشاركت اهالي به خصوص شوراهاي اسلامي روستا و دهياران، ساز و كار مشخصي تعريف و تعيين شود.
7- دهياران و اعضاي شوراهاي اسلامي با داشتن حق راي در جلسات بررسي و تصويب طرح شركت داشته باشند.
8- اعتبار مورد نياز براي اجراي طرح در كتابچه طرح برآورد شده و پيگيري لازم براي تخصيص بودجه صورت گيرد.
اميد است متخصصان علوم اجتماعي با هم‌انديشي حقيقي يا مجازي، دولت را در ساماندهي امور روستاها ياري رسانند.