در نشست مشترك قوه قضاييه و وزارت جهاد كشاورزي مطرح شد
خسارت ميلياردي
كاشت 20 هزار هكتار نهال نابارور
مسعود يوسفي |در جريان نشست مشترك قوه قضاييه و وزارت جهاد كشاورزي، وزير جهاد كشاورزي در خلال ارايه گزارش خود از ميزان 20 هزار هكتار از نهال‌هاي غرس‌شده نابارور زيتون كه ميوه نمي‌دهد در اراضي كشاورزي كشور خبر داد. به گفته وي اين نهال‌ها 8 سال پيش غرس شده و الان مشخص شده كه اصلا باروري ندارد. او در فيلم كوتاهي كه از اين نشست بيرون آمده، معاون وزير جهاد كشاورزي توضيح مي‌دهد كه اين نهال‌ها در قالب «طرح طوبي» توسط يك شركت بخش خصوصي توليد شده و پس از اعتراض‌هايي كه به نابارور بودن آنها شده، موسسه ثبت گواهي نهال وزارت جهاد كشاورزي بررسي كرده و مشخص شده كه اين موضوع درست است.» اين مقام وزارت جهاد كشاورزي در پاسخ به رييس قوه قضاييه كه پرسيده بود «چه زماني بايد نابارور بودن نهال‌هاي زيتون مشخص مي‌شد» ،مي‌گويد «حداقل يك سال و حداكثر دو سال بعد بايد تشخيص بدهند.» اين نخستين‌بار نيست كه اثرات هزينه‌اي طرح موسوم به «طوبي» در رسانه‌ها بازتاب پيدا مي‌كند و در اين نشست هم مشخص نشده كه ميزان زيان وارد شده به دليل استفاده از نهال‌هاي نابارور چقدر بوده است. اما با نگاهي به عملكرد طرح پر سر و صدايي كه آسيب‌هاي زيادي به بخش كشاورزي ايران زده مي‌توان برآوردهايي از اين خسارت‌ها داشت.
طرح طوبي چيست؟
سابقه طرح موسوم به طوبي به پيش از انقلاب بازمي‌گردد. در آن زمان طرح افزايش سطح زير كشت زيتون توسط وزارت وقت كشاورزي مطرح شد. اما به دليل مشكلات فني و اجرايي به خصوص در ارتباط با تامين نهال و نداشتن فناوري توليد انبوه نهال زيتون، طرح مسكوت ماند. تا پس از اتمام جنگ تحميلي و اواخر دهه 70 كه اين طرح بار ديگر از بايگاني طرح‌هاي بر زمين مانده وزارت جهادسازندگي وقت بيرون كشيده شد. اما اين‌بار تغييراتي در آن داده شد؛ به گونه‌اي كه يكي از اهداف اساسي طرح توسعه كشت زيتون، كشت اين گونه در اراضي ملي و اراضي شيبدار فاقد كاربري و ايجاد عرصه‌هاي جديد شد. اين طرح در بهمن 1376 طي توافقي بين وزراي جهاد سازندگي و كشاورزي به علاقه‌مندان سرمايه‌گذاري معرفي شد. دو سال بعد با تخصيص اعتبارات مورد نياز در قالب طرح ملي اجرايي شد. در اين طرح مقرر شده بود كه در يك دهه بعد سالانه 100 هزار هكتار به اراضي تحت پوشش اضافه شود.
چقدر بودجه گرفت؟
پيش‌بيني اوليه براي پرداخت اعتبار به اين طرح، سالانه 40 ميليارد تومان بود. عددي كه در زمان خود يك اعتبار هنگفت به حساب مي‌آمد. هرچند به دليل بروز مشكلات زيادي از جمله عدم تامين اعتبار پيش‌بيني‌شده و واگذاري اراضي، اين طرح زمين خورد و در نهايت در سال 1384 متوقف شد. در گزارشي كه سازمان امور اراضي كشور منتشر كرده، طي سال‌هاي 78 تا 84 مبلغ 4 ميليارد و 682 ميليون و 200 هزار تومان به اين طرح اختصاص پيدا كرده است. طي اين سال‌ها نزديك به 1.6 ميليارد تومان نيز در قالب تسهيلات به متقاضيان پرداخت شده است. در سال 1386 و همزمان با ورود يك توده هواي سرد به كشور كه حتي منجر به قطع راه‌هاي دسترسي در بسياري از روستاهاي شمال ايران شد؛ يك‌سوم از اين باغات زيتون از بين رفت و دچار سرمازدگي شديد شد. از اين 26 استاني كه در قالب طرح طوبي داراي درختان زيتون شده‌اند؛ فقط 16 استان مستعد كشت زيتون بوده و بايد پرسيد با چه توجيه اقتصادي در 10 استان ديگر فرآيند كشت و ارايه زمين به كشاورزان آغاز شده است. برآورد مي‌شود كه مساحت باغ‌هاي زيتون پس از اجراي طرح زيتون به 105 هزار هكتار افزايش پيدا كرده اما به گفته مجري طرح زيتون در وزارت جهادكشاورزي، باغات مثمر زيتون در ايران فقط 35 هزار هكتار است و بيش از دوسوم اين باغات، با درختان نابارور پوشيده است.
دولت چه كار كرد؟
در مقابل موج شديد خسارت به باغ‌هاي زيتون به دليل نابارور بودن آنها ايجاد شده، دولت دست به استمهال وام كشاورزان و بخشودگي جريمه آنها زده است. اتفاقي كه در نهايت به زيان انباشته بانك‌هاي عامل طرح طوبي شد. در واقع دولت به جاي اينكه كشاورزان را از كشت غيراقتصادي زيتون بازدارد؛ هر سال فشار به بانك‌ها را بيشتر كرده است. در شمال كشور به‌دليل گرمي هوا و عدم انطباق ارقام با شرايط اقليمي درصد روغن زيتون استحصالي از باغ‌ها به‌شدت كاهش يافت و اين باغ‌ها ديگر صرفه اقتصادي نداشتند. در خارج از شمال كشور نيز براي توليد روغن مناسب با كمبود آب روبرو بوديم. ضمن آنكه در سال ۹۲، مگس زيتون كه آفت خطرناكي است به باغ‌ها حمله كرد و فقط در قزوين ۱۵ تا ۲۰ هزار تن ميوه روي زمين ريخت.
شكست طرح طوبي
آنچه در جريان نشست مسوولان وزارت جهاد كشاورزي با رييس قوه قضاييه مطرح شده، نتيجه پافشاري در ترغيب كشاورزان براي توسعه باغات زيتون است؛ به گونه‌اي كه موجب شده تا 105هزار هكتار باغ در 26 استان كشور ايجاد شود؛ اما به دليل اينكه اين طرح نيز مانند بيشتر پروژه‌هاي كشاورزي بدون پشتوانه كارشناسي اجرا شده، ماحصلي جز بار ندادن درختان در استان‌هاي غير بومي نبوده است. فاجعه‌اي كه در جريان طرح طوبي رخ داده به اين شكل است: به جاي اينكه تحقيق كنيم و ببينيم اقليم‌هاي مختلف با چه واريته‌هايي سازگاري دارند، دو رقم بومي زيتون را انتخاب، تكثير و به سراسر كشور ارسال كرديم. به باغداران زمين و وام داديم تا باغ ايجاد كنند؛ اين در حالي است كه ارقام زيتوني كه در زنجان خوب بار مي‌دهند، قطعا در خوزستان به بار نمي‌نشينند. متوليان وزارت جهاد كشاورزي بايد در هر استان و منطقه‌اي بر اساس شرايط اقليمي، يك باغ سازگاري ايجاد مي‌كردند. ۱۰ تا ۲۰ رقم زيتون در اين باغ‌ها سازگاري كشت مي‌شد تا اقليم منطقه گونه سازگار را به آنها معرفي كند. با طبيعت نمي‌توان جنگيد، بلكه بايد با آن تعامل كرد. تمام هدف طرح طوبي اين بود كه ارقام روغني در كشور كاشته بشوند و بخشي از روغن خوراكي مورد نياز در داخل توليد شوند. يعني ۸۰ درصد باغ‌ها زيتون روغني براي استحصال روغن باشند و ۲۰ درصد كنسروي، اما دقيقا اين نسبت‌ها عكس شدند و در حال حاضر حداكثر ۲۵ درصد زيتون روغني در كشور كشت شده است.