اقتراحي از محسن رناني دكتراي اقتصاد
و استاد دانشگاه اصفهان
شكست پويش‌ها و كوشش‌هاي صد ساله اخير
حسين نوري‌نيا|موضوع امسال همايش كنكاش‌هاي مفهومي و نظري درباره جامعه ايران كه هر سه سال يك‌بار برگزار مي‌شود، «دگرگوني‌ها و پايداري‌هاي جامعه ايران، اميدها و بيم‌ها» است. در همين راستا دبيرخانه همايش، اقتراحي را با جمعي از صاحب‌نظران در ميان گذاشته است. روزنامه اعتماد با استقبال از اين اقتراح با انجمن جامعه‌شناسي ايران (برگزاركننده همايش) همكاري كرده و پاسخ صاحب‌نظران به اين اقتراح را درج مي‌كند.
1-مهم‌ترين ويژگي جامعه ايران در تاريخ معاصر چيست؟
تاريخ معاصر را اگر از مشروطيت در نظر بعد بگيريم، مهم‌ترين ويژگي‌هاي جامعه ما را مي‌توان شامل اين موارد دانست:
جامعه‌اي كمال‌گرا كه به دستاوردهاي كوچك قانع نيست و همواره انتظار دارد با يك جهش به دستاوردهاي بزرگ برسد.
داراي انتظارات غيرواقعي از حكومت: با همان نگاه كمال‌گرايانه دولت‌ها را ارزيابي مي‌كند و از آنها انتظارات غيرواقعي دارد.
بي‌اعتماد به دولت (پايين بودن سرمايه اجتماعي ميان جامعه و دولت): در عين حالي كه از دولت انتظارات بزرگ دارد اما به آن بي‌اعتماد است و حاضر به مشاركت و همكاري با آن در جهت تحولات سازنده نيست و منافع خود را با دولت در يك راستا نمي‌بيند.
فاقد مهارت گفت‌وگو: جامعه‌اي كه مهارت لازم را براي گفت‌وگوي جمعي درباره مسائل خويش ندارد.
نقدناپذير: اصولا نقد براي او يك ضد ارزش است و به همين خاطر در مهارت نقد كردن و نقد شدن هيچ سرمايه‌گذاري نكرده است.
خودبزرگ‌بين: ارزيابي اين جامعه از ارزش‌ها و جايگاه خودش غيرواقعي و فراتر از قابليت‌ها و داشته‌هاي آن است.
رانت‌طلب: صد سال ورود درآمد نفت، اين جامعه را به يك جامعه رانت‌طلب تبديل كرده است.
پوپوليست: عوام‌گرايي در ايران دوسويه است، هم سياستمدارانش عوام‌گرا هستند و هم جامعه به سرعت قابليت برافروختگي عوام‌گرايانه دارد. هيجانات ناشي از عوام‌گرايي در ايران بسيار آسيب‌زا بوده است.
ناصبور: اين جامعه خودبزرگ‌بين و كمال‌گرا در عين حال تمايل دارد خيلي سريع به اهداف و خواسته‌هايش برسد.
اين مجموعه ويژگي در يك‌صد سال گذشته دست به دست هم داده و بيشتر كوشش‌ها و پويش‌هاي جمعي و عمومي جامعه ايران را براي عبور از وضعيت توسعه‌نيافتگي به شكست كشانده است.
2- مهم‌ترين تغييرات اجتماعي ايران معاصر از ديد شما كدام است؟
گسترش سريع و فراگير شهرنشيني،
باسوادي فراگير،
گسترش شديد تحصيلات عالي و حضور اجتماعي زنان،
كاهش شديد و سريع نرخ زادآوري جمعيت،
كاهش شديد مرجعيت نهادهاي ديني،
گسترش و پذيرش و نفوذ شديد فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي.
3- چه مفهومي مهم‌ترين خصوصيت تغييرات اجتماعي ايران را وصف مي‌كند؟
تغيير الگوي توزيع قدرت (اجتماعي، اقتصادي و سياسي) به نفع زنان،
افول مرجعيت نهادهاي دين.
4- روندهاي اصلي تغييرات اجتماعي كنوني ايران كدامند؟
جامعه ايران به سرعت به سمت پذيرش سكولاريسم در حال حركت است.
جامعه ايران به سرعت در حال ادغام فرهنگي با جامعه جهاني (جهان توسعه يافته) است.
«كسب رفاه» در حال تبديل شدن به «ارزش محوري» در جامعه ايران است.
مشروعيت‌زدايي از حكومت پررنگ‌ترين فرآيند سياسي زنده در بين نخبگان ايراني است.
تعارضاتي كه روندهاي بالا بين جامعه و حكومت ايجاد مي‌كند زمينه را براي گسترش بالقوه خشونت در ايران آماده مي‌كند. بنابراين خشونت‌گرايي نيز يكي از روندهاي مهم و پنهان در ايران امروز است.
5- براي شخص شما كدام خصوصيت اين تغييرات، اميد‌آفرين و كدام بيم‌آفرين هستند؟
اميدآفرين‌ها:
تغيير الگوي توزيع قدرت به نفع زنان،
گسترش زمينه پذيرش سكولاريسم،
محوري شدن ارزش «كسب رفاه»،
افول مرجعيت نهاد دين،
گسترش باسوادي،
گسترش نفوذ فناوري‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي،
كاهش نرخ زادآوري جمعيت.
بيم‌آفرين‌ها:
مشروعيت‌زدايي از حكومت،
روندهاي تعميق بالقوه خشونت،
سرعت ادغام فرهنگي با جامعه جهاني،
رشد سريع شهرنشيني.