محمد بن زايد بعد از مرگ برادر ناتني‌اش، رييس امارات شد
خروج از سايه ولايتعهدي
شهاب شهسواري|با تصميم شوراي عالي فدرال امارات متحده عربي كه نهادي با عضويت حاكمان هفت امارت در اين كشور است، محمد بن زايد آل نهيان به عنوان سومين رييس امارات از زمان تاسيس اين كشور انتخاب شد. محمد بن زايد كه از سال ۲۰۱۴ و بعد از ازكارافتادگي برادرش بر اثر آنچه توسط رسانه‌هاي اماراتي «سكته» اعلام شده‌بود، به مدت هشت سال به عنوان وليعهد، حاكم بالفعل امارات بود. روز جمعه با اعلام مرگ خليفه بن زايد، عملا راه براي رسميت يافتن حكومت محمد بن زايد برادر ناتني او هموار شد. شوراي عالي فدرال امارات روز شنبه رسما نام محمد بن زايد را به عنوان سومين رييس امارات از زمان تشكيل اين كشور در سال ۱۹۷۱ اعلام كرد. در پي اعلام خبر درگذشت خليفه بن زايد آل نهيان، رييس پيشين امارات متحده عربي، سيد ابراهيم رييسي، رييس‌جمهور و حسين اميرعبداللهيان، وزير خارجه كشورمان در پيام‌هاي جداگانه به ترتيب به محمد بن زايد، وليعهد امارات و عبدالله بن زايد، وزير خارجه امارات، درگذشت رييس امارات را تسليت گفتند. بسياري از كشورهاي مسلمان و عربي ديگر نيز در پيام‌هايي به محمد بن زايد، در گذشت برادر ناتني او و رييس پيشين امارات را تسليت گفتند. جو بايدن رييس‌جمهور امريكا هم در پيامي شيخ خليفه را «شريك واقعي و دوست ايالات متحده» توصيف كرد و وعده داد «ياد و خاطره او را با تقويت مستمر روابط درازمدت ميان دو دولت و ملت امارات متحده و ايالات متحده، برزگ دارد.» ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در پيامي اقدامات شيخ خليفه را باعث «تقويت هرچه بيشتر روابط دوستانه و همكاري‌هاي سازنده» ميان دو كشور توصيف كرد. امانوئل مكرون، رييس‌جمهور فرانسه بلافاصله بعد از اعلام خبر درگذشت خليفه بن زايد اعلام كرد كه براي شركت در مراسم بزرگداشت او به ابوظبي سفر مي‌كند. فرانسه روابط نزديك اقتصادي و نظامي با امارات دارد و يك پايگاه نظامي دريايي دايمي در خاك امارات تاسيس كرده است.
نيروي بي‌ثبات‌كننده
امارات در طول ساليان گذشته با استفاده از ثروت سرشار ناشي از درآمدهاي نفتي به يكي از موثرترين و تعيين‌كننده‌ترين نيروهاي سياسي در غرب آسيا بدل شده است. محمد بن زايد، در طول سال‌هاي ولايتعهدي خود امارات را در بسياري از بحران‌هاي منطقه‌اي وارد كرده است و عملا با استفاده از دلارهاي نفتي و تسليحات وارداتي از غرب و روسيه به يكي از اصلي‌ترين نيروهاي ثبات‌زدا در منطقه غرب آسيا بدل شده است. امارات در طول يك دهه گذشته در بحران‌هاي مختلف منطقه‌اي از سوريه و ليبي گرفته تا يمن به صورت مستقيم يا غير مستقيم وارد نبردهاي نظامي شده است. جنگ يمن كه با اتحاد امارات و عربستان براي حمله به اين كشور آغاز شد، اكنون وارد هشتمين سال خود شده است، در سوريه هنوز دولت مركزي بعد از يك دهه نتوانسته است بر تمام نقاط كشور مسلط شود و طرف‌هاي درگير در ليبي كه سال‌ها دچار جنگ داخلي بود كه يك طرف آن تحت حمايت مستقيم محمد بن زايد قرار داشت، هنوز نتوانسته‌اند براي رسيدن به يك حكومت پايدار مركزي به توافق برسند. محمد بن زايد در عين حال پرچمدار عادي‌سازي روابط با اسراييل هم بود. هر چند ادعاي ابوظبي اين است كه با امضاي توافق‌هاي عادي‌سازي روابط با اسراييل به كاهش تنش‌ها در منطقه كمك مي‌كند و به تشكيل يك دولت فلسطيني كمك مي‌كند، اما در طول يك سال و نيم كه از امضاي اين توافقنامه مي‌گذرد، از ميزان توسعه‌طلبي و سركوب‌هاي اسراييل كاسته نشده و سرزمين فلسطين همچنان شاهد آتش شعله‌ور بحران ۷ دهه‌اي است. علاوه بر اين برخي تحليلگران معتقدند كه امضاي قراردادهاي عادي‌سازي روابط ميان بحرين و امارات با اسراييل پاي يك بازيگر ثبات‌زدا و بحران‌ساز را به خليج فارس باز كرده است كه باعث تنش‌هاي بيشتري در منطقه مي‌شود. محمد بن زايد همچنين با رويكرد ضد اسلام سياسي خود در منطقه مستمرا وارد تنش با دولت‌هايي شد كه با گروه‌هاي اسلام‌گرا روابط نزديك داشتند. اين رويكرد محمد بن زايد از سوي خبرگزاري رويترز به «تشكيل محور متحد با اسراييل عليه اسلام‌گرايي و ايران» تعبير شده است. حمايت از كودتاي عبدالفتاح سيسي عليه نظام انقلابي در مصر، مشاركت امارات با عربستان سعودي در محاصره چندين ساله قطر، قطع بالفعل روابط با تركيه و توطئه عليه تركيه در مديترانه و قطع روابط ديپلماتيك با ايران در پيروي از عربستان سعودي از جمله اقدامات محمد بن زايد در طول ۷ سال گذشته بود.
تمركز قدرت در ابوظبي
محمد بن زايد كار خود را به عنوان رييس امارات رسما از ديروز آغاز كرد، اما سال‌هاست كه عملا اداره امور روزمره اين كشور در اختيار اوست. در طول ۸ سال گذشته و بر اساس گمانه‌زني‌ها حتي قبل از آن، محمد بن زايد عملا تمامي قدرت را در امارات در اختيار داشت. او در طول اين سال‌ها، قدرت را بيش از هر زمان ديگري در اختيار حاكم ابوظبي متمركز كرده است. كورتني فرير، استاد دانشگاه الومي در ايالت جورجياي امريكا به الجزيره مي‌گويد: «رويه تمركز قدرت در ابوظبي دست‌كم از سال ۲۰۱۴ به صورت پيوسته ادامه داشته است.» محمد بن زايد يكي از شش پسر فاطمه بنت مبارك الكتبي، سومين همسر شيخ زايد بن سلطان آل نهيان، نخستين رييس امارات است كه در سياست امارات به بني‌فاطمه مشهور هستند. فرير مي‌گويد: «به نظر مي‌رسد كه فرآيند تمركز قدرت در اختيار بني‌فاطمه تشديد شود و به جاي تمركززدايي قدرت به سمت ساختار فدرالي، قدرت بيش از هر زمان ديگري در ابوظبي متمركز خواهد شد.»
آندرياس كرگ، استاديار دانشكده مطالعات امنيت در كينگ كالج لندن معتقد است كه نظام امارات از يك نظام فدرالي متشكل از هفت امارت خودمختار در حال تبديل شدن به يك نظام خودكامه سلطنتي است. او به الجزيره مي‌گويد: «با انتصاب رسمي محمد بن زايد به عنوان رييس امارات، روشن است كه آل نهيان عملا به خانواده سلطنتي امارات تبديل مي‌شوند. اين تحول باعث ادغام بيشتر امارت‌ها و تمركز بيشتر قدرت در ابوظبي شده و ميزان فدراليسم روز به روز كمتر مي‌شود، فدراليسمي كه خود نيم قرن پيش باعث و باني تشكيل امارات متحده عربي بود.»
وليعهد آينده كيست؟
يكي از مهم‌ترين سوالات در مورد آينده امارات، وليعهد منتخب براي امارت ابوظبي است كه مي‌تواند جانشين رييس كنوني شود. شوراي فدرال امارات هر پنج سال رييس امارات را معرفي مي‌كند، تاكنون در دوران رياست خليفه بن زايد و زايد بن سلطان، به‌رغم اينكه هر دو در سال‌هاي پاياني حكومت‌شان از كار افتاده بودند، از كنار گذاشتن آنها خودداري و تا زمان مرگ رياست آنها را تمديد كرده است. با اين حال احتمال قريب به يقين انتخاب وليعهد ابوظبي به جاي رييس امارات، اين مقام را در سياست داخلي امارات متحده عربي بسيار مهم مي‌كند. به نوشته الجزيره در حال حاضر دو گزينه اصلي براي جانشيني محمد بن زايد در مقام وليعهد ابوظبي مطرح هستند. نخستين گزينه، خالد بن محمد، پسر محمد بن زايد و عضو شوراي اجرايي ابوظبي است. او در حوزه‌هاي امنيت اطلاعات و اطلاعات داخلي امارات دستي بر آتش دارد. دومين گزينه، طحنون بن زايد، مشاور امنيت ملي امارات و برادر محمد بن زايد است. هر دوي اين افراد از نفوذ بالايي در ابوظبي برخوردارند و از مهره‌هاي قدرتمند سياسي در امارات محسوب مي‌شوند.
آندرياس كرگ به الجزيره مي‌گويد: «در ابوظبي جنگ قدرتي بين اين دو نفر جريان دارد كه از بيش از يك سال پيش شروع شده است. طحنون در اين مدت تلاش كرده است تا بتواند اهرم‌هاي قدرتمندتري به دست بياورد. به نظر مي‌رسد كه او گزينه اصلي ولايتعهدي ابوظبي باشد به خصوص با توجه به قدرت و شبكه‌سازي كه در ابوظبي كرده است.» كرگ معتقد است: «سوال اصلي اينجاست كه محمد بن زايد چند سال قرار است كه حكومت كند. ممكن است ۲۰ سال باشد كه تا آن زمان طحنون (۵۲ ساله) بسيار پير شده است. در نتيجه گزينه منطقي‌تر اين است كه از حالا خالد را [كه ۱۲ سال جوان‌تر است] آماده كنند تا به وليعهد بعدي بدل شود و بعد از ۲۰ سال به رييس بعدي امارات تبديل شود.»
حاكمان تناقض
خليفه بن زايد، دومين رييس امارات، از سال ۲۰۰۴ قدرت را در اين كشور بعد از درگذشت پدرش، زايد بن سلطان در اختيار گرفت. شيخ خليفه را سردمدار مدرنيزاسيون امارات توصيف مي‌كنند كه در همكاري با شيخ محمد بن راشد، حاكم امارت دوبي، امارات را به يكي از ثروتمندترين كشورهاي منطقه تبديل كردند. اما عمده ثروت امارات متحده عربي در ميان طبقه حاكمان و اشراف اين كشور كوچك باقي مانده است. كشوري كه به گفته نهادهاي حقوق بشري از شكاف طبقاتي شديد رنج مي‌برد و شهروندانش از بسياري آزادي‌هاي اساسي محروم هستند. گفته مي‌شود كه خانواده آل نهيان، حاكمان ابوظبي كه رييس امارات از ميان آنها انتخاب مي‌شود بيش از ۱۵۰ ميليارد دلار ثروت دارند. مجله فوربس سال ۲۰۰۸ در گزارشي شيخ خليفه را با ۱۹ ميليادر دلار ثروت ثروتمندترين سياستمدار جهان معرفي كرد. هرچند در طول دوران حكومت شيخ خليفه، بر خلاف دوران قدرت محمد بن زايد، مداخلات نظامي در خارج از امارات چندان گسترده نبود، اما در داخل امارات نقض حقوق بشر به صورت گسترده‌اي جريان داشت. بر اساس گزارش‌هاي عفو بين‌الملل و ديدبان حقوق بشر، حكومت امارات به صورت پيوسته از اقداماتي مانند شكنجه، بازداشت خودسرانه و ناپديدسازي اجباري شهروندان و افراد مقيم در اين كشور استفاده مي‌كند.