تلاش تركيه براي بازگشت مهاجرين سوريه
محمود فاضلي
بازگشت مهاجرين سوريه به كشورشان به يكي از حساسيت‌هاي كنوني تركيه تبديل شده است. اردوغان در برابر وعده اپوزيسيون براي بازگرداندن مهاجران سوري، طرح جديدي تحت عنوان «بازگشت داوطلبانه» را اعلام كرده اما در شرايطي كه هنوز جنگ ادامه دارد، عملي شدن طرح بازگشت پناهجويان، دشوار است. اين روزها كه وعده برگ پناهجويان از سوي اپوزيسيون تركيه در آستانه انتخابات، به شدت مطرح است، اردوغان به طرح قديمي خود كه با شكست مواجه شده بود، برمي‌گردد. او سه سال پيش نقشه بازگرداندن 2 ميليون پناهجو به شهرهاي احداث شده در شمال سوريه را در مجمع عمومي سازمان ملل مطرح كرد و بر لزوم تشكيل «منطقه امن» و نياز به ميليون‌ها دلار منبع مالي، با عدم حمايت جوامع بين‌المللي مواجه شد.
اردوغان با ارسال پيامي به مراسمي كه به مناسبت تحويل خانه‌هاي آجري در سوريه برگزار شده بود، مدعي شد: «500 هزار سوريه‌اي به مناطق امن بازگشته‌اند. اكنون پروژه‌اي براي بازگشت داوطلبانه يك ميليون برادر سوريه‌اي تهيه مي‌كنيم. اين پروژه بسيار گسترده است. از مسكن گرفته تا مدرسه، بيمارستان، همه نيازهاي زندگي روزمره و تمامي زيرساخت‌هاي اقتصادي اعم از كشاورزي و صنايع در اين پروژه جاي خواهد گرفت. در پروژه ساخت 77 هزار خانه آجري، 57 هزار و 306 خانه ساخته شده و 50 هزار خانواده در آنها جاي داده شدند.»
اردوغان سال 2019 اعلام كرده بود در وهله اول در نواري در عمق 32 كيلومتري شرق فرات 10 شهرستان و 140 روستا براي پناهجويان سوري خواهند ساخت. طبق فاز دوم اين طرح، قرار بود به يك ميليون پناهجو اسكان داده شود. هدف از اين طرح، افزايش كنترل سراسر مرز از سوي سربازان ترك، كاهش دادن مشكلات ناشي از پناهجويان در سايه آن و تخريب بافت جمعيتي به ضرر كردها بود. اردوغان به گونه‌اي رفتار مي‌كند كه گويا مناطق تحت كنترل تركيه را به هيچ‌وجه به دولت سوريه واگذار نخواهد كرد. حتي اگر شرايط مهيا شود، باز هم اين واقعيت كه شمار كثيري از پناهجويان در تركيه ماندگار خواهند بود، تغيير نمي‌كند. طبق تحقيقاتي كه با كمك كميسرياي عالي پناهجويان سازمان ملل انجام شده، در سال 2017 ميلادي 16.7درصد از مهاجران گفته بودند كه قصد بازگشت ندارند، اين نسبت در سال 2020 به 77.8درصد رسيده است.
رييس كميسيون مهاجرت و سازگاري مجلس تركيه رسما اعلام كرده: «مهاجران سوري ديگر به اين مناطق راه داده نمي‌شوند و كساني كه مرتكب جرم شوند، از تركيه رانده مي‌شوند. صندوق‌هاي مالي بين‌المللي را براي بازگشت داوطلبانه آنها فعال مي‌كنيم. خانه‌هاي جديد مي‌سازيم. وقتي كه عمليات ساخت اين خانه‌ها به پايان رسيد، پناهجويان برگردانده خواهند شد. اگر برنگردند، شرايط پناهندگي موقت را از دست خواهند داد.
وزارت كشور تركيه در ابتداي ماه آوريل اعلام كرد 492983 پناهجوي سوريه به كشورشان بازگشتند. آمار اداره مهاجرت نشان مي‌دهد علي‌رغم بازگشت نسبي پناهجويان، شمار آنها در تركيه افزايش يافته است. در سال 2015 شمار پناهجويان در تركيه 2.2 ميليون بود. در سال 2016 كه عمليات «سپر فرات» اجرا شد، جمعيت مهاجران به 2.8 ميليون نفر رسيد. در 6 سال اخير افزايش شمار مهاجران ادامه يافت و تا 28 آوريل 2022 به 3.7 ميليون رسيد. در سال‌هاي 2022-2014 شمار شهروندان سوري كه از تركيه به كشورهاي ثالث فرستاده شدند 18 هزار و 733 نفر و كساني كه مستقيما رفته‌اند 33 هزار و 331 نفر مي‌باشد. در سال 2018 كه اردوغان اتحاديه اروپا را با باز كردن مرزهاي تركيه تهديد كرد، تعداد پناهجويان 46 هزار و 822 نفر كاهش يافته بود. تعداد پناهجويان در سال 2020 ميلادي 65 هزار، در سال 2021 ميلادي 96 هزار و در 4 ماه اول سال جاري 25 هزار و 311 نفر افزايش يافته است.
كليچدار اوغلو رهبر حزب «جمهوري خلق» مدعي است پس از اينكه حزب او به قدرت رسيد، به سياست دولت فعلي در مورد سوريه پايان خواهد داد و ضمن توافق با دولت اسد، همه پناهجويان را ظرف مدت دو سال بازخواهند گرداند. مرال آكشنر رهبر حزب «خوب» نيز معتقد است با دولت اسد آشتي كرده و پناهجويان را به خانه‌هاي‌شان باز مي‌گرداند. رهبران احزاب «دوا» و «سعادت» هم بر لزوم تمركز بر صلح با سوريه براي بازگرداندن پناهجويان تاكيد مي‌كنند. تنها وعده انتخاباتي اميد اوزداغ رهبر حزب «ظفر» راندن پناهجويان از تركيه مي‌باشد. به باور مخالفين اردوغان، چون در شرايط ميداني كه درگيري‌ها پايان نيافته و راه‌حل پيدا نشده است، از طرفي هم اوضاع در مناطق عملياتي چشمه صلح، شاخه زيتون و سپر فرات تحت كنترل نظاميان ترك، مبهم است، سياست «تشويق بازگشت پناهجويان به سوريه» چندان موفق نخواهد شد.
شواهد نشان مي‌دهد تركيه ديگر نمي‌تواند در برابر ديدگاه «پايان دادن به سياست درگيري از طريق مساله پناهجويان و لزوم آشتي با دمشق» مقاومت كند. آنكارا اميدوار است با برقراري همكاري با هدف پايان دادن به ساختار خودمختاري كردها، صفحه جديدي در روابط با سوريه بگشايد، دمشق خواستار پايان حضور نظاميان ترك و حمايت آنها از گروه‌هاي مسلح در سوريه است. يعني نه اردوغان براي يك تغيير ريشه‌دار آماده است و نه دمشق طرفدار ورود به مسيري كه در آستانه انتخابات 2023 ماهيت امتيازدهي براي اردوغان تلقي مي‌شود، خواهد بود.
به اسارت گرفته شدن سياست داخلي در نتيجه مساله پناهجويان، همزمان با افزايش مشكلات اقتصادي و اجتماعي، اردوغان را در تنگنا قرار داده است. طبق تحقيقات انجام شده با كمك كميسرياي عالي پناهجويان سازمان ملل، 90درصد از مردم تركيه بر اين باورند كه سوري‌ها در تركيه ماندگار خواهند شد، 85درصد نيز خواستار بازگرداندن يا استقرار آنها در اردوگاه‌ها هستند. 98درصد از پناهجويان در داخل شهرها و در كنار ترك‌ها زندگي مي‌كنند. 85.6درصد از مردم تركيه نمي‌خواهند حقوق سياسي نظير شهروندي يا حق راي به سوري‌ها داده شود.