فاجعه‌اي كه قابل پيش‌بيني بود
پاسخ به 5 سوال درباره سانحه ريلي مشهد- يزد
گروه اقتصادي| نهمين حادثه ريلي در دولت سيزدهم اين‌بار به يك فاجعه تمام‌عيار ختم شد. پس از حوادث ريز و درشت ريلي در دي‌ماه و بهمن‌ماه سال گذشته، ديروز فاجعه در ساعت 5 بامداد رخ داد و يك قطار مسافري در مسير مشهد به يزد از ريل خارج شد. تا لحظه نوشتن اين گزارش تعداد جانباختگان به 21 نفر رسيده و عده‌اي نيز مفقود شده‌اند و احتمالا ظرف روزهاي آينده به آمار كشته‌ها اضافه خواهد شد. تا زمان تشكيل كميته حقيقت‌ياب حادثه ريلي مشهد به طبس نمي‌توان دليل مشخص اين فاجعه را پيدا كرد. اما گمانه‌زني‌هاي مختلفي بوده و هست كه در اين گزارش آنها را مرور مي‌كنيم. با اين حال بايد توجه داشت كه حوادثي از اين دست در بسياري از كشورهاي داراي حملونقل ريلي منسوخ شده است. حملونقل ريلي بار و مسافر در اين كشورها بالاترين ضريب امنيت و اطمينان را دارد و تكنولوژي روز كمك كرده تا حملونقل هوايي يا جاده‌اي در رده‌هاي بعدي اولويت‌هاي به‌كارگيري قرار گيرند.
دليل خروج قطار از ريل چه بود؟
آنچنان كه سيد حسن موسوي، معاون ناوگان مسافري راه‌آهن درباره جزييات سانحه قطار مشهد-يزد به ايلنا گفته است: براساس اطلاعات اوليه، حدود ساعت 5 و 30 دقيقه صبح ديروز قطار مسافري مشهد به مقصد يزد در پلاك عباس‌آباد- ريز و به دليل برخورد با بيل مكانيكي دچار اين سانحه شد. البته برخورد از روبه‌رو نبوده و احتمالا بيل مكانيكي از بغل برخورده است. موسوي در پاسخ به اين سوال كه ساعت 5 صبح بيل مكانيكي در حال چه كاري در محل سانحه بوده، عنوان كرده است: در اين محل احتمالا كارگاهي وجود داشته اما هنوز اطلاعات دقيقي به دست نيامده و كميسيون عالي سوانح دقايقي پس از وقوع سانحه به محل اعزام شده كه علت دقيق حادثه را مورد بررسي قرار مي‌دهد و اطلاعات دقيق پس از بررسي كميسيون اعلام و اطلاع‌رساني خواهد شد. سوال اول اين است كه چرا لكوموتيوران قطار اين بيل مكانيكي را نديده است؟ در پاسخ بايد گفت كه در راه‌آهن اينرسي حركتي قطار بسيار زياد است و از هنگامي كه لكوموتيوران مانعي را ببيند (تازه اگر متوجه آن شود) و ترمز كند، خط ترمز طولاني است كه طول آن بستگي به شرايط خط و قطار و سيستم ترمز دارد كه گاه طول ترمز قطار به حدود ۲ كيلومتر نيز مي‌رسد. به همين دليل اصولا ايمني حركت قطار بر اساس اينكه لكوموتيوران جلويش را ببيند، نيست و حتي ممكن است در يك قوس افق ديد وي كوتاه باشد. گفته مي‌شود دستگاه مزاحم در جوار خط بوده و فاصله كافي از خط نداشته و ممكن است از منظر لكوموتيوران از فاصله دور، موقعيت آن دستگاه خطرناك تلقي نشده باشد.
مقصر لكوموتيوران است؟
در عين حال منابع نزديك به شركت راه‌آهن ايران معتقدند كه بيل مكانيكي روي ريل قرار نداشته. طبق قوانين سرعت قطار براي ورود به منطقه‌اي كه در حال بهسازي است بايد به 15 كيلومتر بر ساعت كاهش مي‌يافت اما اين اقدام انجام نشده است. هنگامي كه لكوموتيوران متوجه ورود به منطقه بهسازي شده، ترمز اضطراري كشيده شده و اين امر موجب خروج قطار از ريل و برخورد با بيل مكانيكي شده است. با خروج قطار از ريل، برخورد واگن‌ها با بيل مكانيكي صورت گرفته و در نهايت اين حادثه رقم خورده كه تاكنون 17 كشته برجاي‌گذاشته است. اين در حالي است كه كارشناسان مستقل استدلال راه‌آهن را رد كرده و مي‌گويند قاعدتا كار تجهيزات و دستگاه‌ها در جوار خطوط ريلي مقرراتي دارد كه گويا رعايت نشده و بعيد است قصوري متوجه لكوموتيوران باشد. سعيد قصابيان، كارشناس حملونقل مي‌گويد: انجام تعميرات ريلي امري طبيعي است. اما عرفا در زمان تعميرات خط را مسدود مي‌كنند و اجازه عبور قطار را نمي‌دهند. پس از انجام تعميرات به ايستگاه خط اعلام مي‌كنند كه مسير مسدودشده را بازگشايي كند. ممكن است سهل‌انگاري عامل اين حادثه باشد. در حالت خوش‌بينانه، قبل از اينكه همه تجهيزات از روي خط راه‌آهن كنار برود، خط را بازگشايي كرده‌اند. در اين صورت قطعا پاي خطاي انساني در ميان است.
آيا خط ريلي فرسوده بود؟
بررسي‌ها نشان مي‌دهد بيل مكانيكي كه به آن اشاره مي‌شود متعلق به شركت بهسازي خطوط راه‌آهن «بالاست» است. از جمله ماموريت‌هاي اين شركت انجام عمليات بهسازي خطوط ريلي است. اين عمليات معمولا در مسيرهايي انجام مي‌پذيرد كه فرسودگي مصالح آنها حداقل ۴۰ درصد باشد. بنابراين اين فرضيه نيز مطرح مي‌شود كه حضور بيل مكانيكي شركت بالاست در محدوده ايستگاه مزينو حاكي از آن است كه ريل‌هاي موجود در اين منطقه حداقل دچار فرسودگي ۴۰ درصدي بوده‌اند. سوال اصلي در اين ميان مطرح است كه چرا در حين بهسازي و بازسازي خط آهن، قطارهاي اين مسير همچنان در حال عبور و مرور بودند؟ مديران شركت بالاست و راه‌آهن در اين باره سكوت كرده و حاضر به گفت‌وگو نشدند. تنها وزير راه و شهرسازي در توييتي ضمن ابراز شرمندگي، مسووليت اين حادثه را بر عهده وزارتخانه متبوع خود دانست. اما شايد نكته مهم توييت رستم قاسمي به جايي برمي‌گردد كه هردو احتمال ارادي و غيرارادي بودن حادثه را مطرح مي‌كند.
آيا شركت راه‌آهن مقصر اصلي است؟
در ايران تعداد شركت‌هاي ريلي كه در حوزه مسافري فعاليت مي‌كنند بسيار اندك است. حجم بالايي از جابه‌جايي مسافران در ايران از طريق جاده -خودروهاي شخصي يا اتوبوس- انجام مي‌شود و هواپيما نيز مقوله گران‌قيمتي محسوب مي‌شود. اما در عين حال قيمت‌گذاري دستوري و بهره مالكانه سنگيني كه شركت راه‌آهن بابت استفاده قطارها از خطوط ريلي دريافت مي‌كند و نام آن را «حق ريل» گذاشته موجب شده تا توان شركت‌هاي ريلي مسافري در همين حد باشد. واگن‌هايي فرسوده و سرعت سير قطار تا حداكثر 110 كيلومتر در ساعت. با اين حال همين تعداد اندك شركت‌هاي ريلي در بخش مسافري كه عمدتا وابسته به نهادهاي شبه‌دولتي نيز هستند؛ از مخدوش شدن نام خود در اين‌گونه حوادث به‌شدت هراس دارند. سبحان نظري، دبير انجمن شركت‌هاي حملونقل ريلي در اين باره مي‌گويد: «پيش از اين هشدار‌هاي زيادي در رابطه با وقوع سوانح در حوزه حملونقل ريلي و خروج واگن از ريل به راه‌آهن داده بوديم، چراكه در چند ماه گذشته شاهد افزايش حجم سوانح در اين حوزه بوده‌ايم.» به گفته دبير انجمن شركت‌هاي حملونقل ريلي سانحه صبح ديروز به دليل قرار داشتن ماشين‌آلات نگهداري خط و دستگاه زيركوب روي ريل بوده و البته بي‌دقتي لكوموتيوران هم تاثيرگذار بوده است، چراكه هم‌اكنون بسياري از متغير‌هاي تنظيم‌كننده ايمني در دست راه‌آهن است. آقاي نظري در مصاحبه ديگري با همشهري آنلاين گفته كه قصور را بايد از درون مجموعه راه‌آهن دانست؛ چون ارتباطات درون‌سازماني راه‌آهن مناسب نيست. به اعتقاد او تيم مديريتي راه‌آهن در ماه‌هاي اخير، غيرمتخصص و بدون تجربه هستند. سال گذشته انجمن شركت‌هاي ريلي در نامه‌اي به مديرعامل شركت راه‌آهن و معاون وزير راه و شهرسازي خواستند كه در هنگام اطلاع‌رساني نام شركت‌ها را مخدوش نكند! در اين نامه آمده، با توجه به افزايش سوانح ريلي، از يك سو هزينه‌هاي سنگيني به اين شركت‌ها وارد مي‌آيد. از سوي ديگر برند شركت‌ها خصوصا شركت‌هاي مسافري در اذهان عموم مخدوش شده است. آنها خواستند تا شركت راه‌آهن اقدامات لازم براي جلوگيري از مخدوش شدن نام شركت‌هايي كه سانحه براي آنها رخ داده، در هنگام اطلاع‌رساني سوانح ريلي صورت گيرد.
چرا يك جوان غيرمتخصص
مديرعامل راه‌آهن است؟
روز گذشته نزديك به 8 ساعت پس از وقوع اين سانحه خبري از مديرعامل شركت راه‌آهن نبود. ميعاد صالحي، متولد 1360 پيش از اين در صندوق بازنشستگي كشوري مشغول بود و فقط 4 ماه در اين سمت دوام آورد و به سرعت توسط شخص رييس‌جمهور بركنار شد. صالحي دانش‌آموخته رشته مهندسي هوا فضا از دانشگاه صنعتي شريف است. اما به نظر مي‌رسد همانقدر كه در حوزه صندوق بازنشستگي كشوري بي‌تجربه و بي‌سابقه بود در حوزه راه‌آهن هم نه سابقه كاري دارد و نه رزومه تحصيلي. او در رزومه كاري خود، عضويت در كميسيون مشورتي شوراي توسعه فرهنگ قرآني، دبيري كميسيون نخبگان شوراي عالي انقلاب فرهنگي، عضو كميته نگارش سند راهبردي كشور در امور نخبگان، مشاور معاون علمي و فناوري رييس‌جمهور و رييس بنياد ملي نخبگان در امور نخبگان و استعدادهاي برتر را هم دارد. البته ميعاد صالحي مدتي هم مدير راديو قرآن بود. مهرماه سال گذشته، ميعاد صالحي با حكم رستم قاسمي به سمت معاون وزير، رييس هيات‌مديره و مديرعامل شركت راه‌آهن جمهوري اسلامي ايران منصوب شد. همزمان با مديريت اين مدير «جوان» حوادث ريزودرشت مختلفي در حوزه ريلي رخ داده كه روز گذشته فقط يكي از آنها بازتاب وسيعي در رسانه‌ها داشت، چرا كه تعداد كشته و مصدومان آن بالا بود. معمولا در چنين شرايطي مديران سطح بالاي يك سازمان يا استعفا مي‌دهند يا عذرخواهي مي‌كنند يا قول پيگيري و مجازات متخلفان را مي‌دهند. اما فعلا او و ديگر مديران راه‌آهن راه سكوت را برگزيده‌اند و منتظر تحولات بعدي هستند.