گام به گام با مذاكرات دوحه
بيم و اميدهاي مذاكره غيرمستقيم
سارا معصومي
صبح روز سه‌شنبه 7 تيرماه 1400 هيات مذاكره‌كننده ايران به رياست علي باقري، معاون سياسي وزير خارجه به دوحه پايتخت قطر رسيد و در هتل اينتركنتينانتال مستقر شد. رابرت مالي، رييس هيات مذاكره‌كننده ايالات متحده شامگاه دوشنبه به دوحه رسيده و با مقام‌هاي كشور ميزبان ديدار كرده و در هتل شرايتون مستقر شده بود. انريكه مورا، معاون جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا پيش از مالي و باقري خود را به دوحه رسانده بود تا مقدمات نخستين دور مذاكرات دوحه با هدف پايان دادن به اختلاف‌هاي باقيمانده ميان ايران و ايالات متحده را رسما آماده كند. مذاكرات ميان علي باقري با انريكه مورا و رابرت مالي با او از ظهر روز گذشته به وقت دوحه آغاز شد.
فاصله زماني اندك ميان سفر جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا به تهران در روز شنبه 4 تيرماه و موافقت ايران براي برگزاري مذاكره غيرمستقيم با ايالات متحده در قطر و آغاز اين مذاكرات در روز سه‌شنيه به رسانه‌ها فرصت پوشش خبري اين رويداد را نداد و به نظر مي‌رسد كه حداقل در روزهاي نخست اين دور آنچه در دوحه مي‌گذرد چندان پوشش رسانه‌اي مستقيمي پيدا نكند.
براساس آنچه سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي پيشين وزارت خارجه در آخرين نشست خبري خود در روز دوشنبه اعلام كرد ظاهرا آخرين بسته پيشنهادي كه ايران پيش از صدور قطعنامه شوراي حكام آژانس بين‌المللي انژري اتمي (19 خردادماه) در اختيار طرف امريكايي قرار داده بود، معيار آغاز كار در دوحه خواهد بود. هرچند منابع امريكايي مي‌گويند اين بسته از شفافيت كافي و محتواي آنچناني برخوردار نبوده و ادعا مي‌كنند كه تهران همچنان خواسته‌هاي فرابرجامي خود را حفظ كرده است. يك منبع غربي در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «طرف امريكايي همچنان معتقد است كه ايران پس از سفر جوزپ بورل هم همان موضع قبلي را حفظ كرده و لذا چندان به نتيجه مذاكرات دوحه در ابتداي كار اميدوار نيست.» مذاكرات غيرمستقيم ميان ايران و امريكا در دوحه در حالي آغاز شد كه هرچند اعلام و انتشار اين خبر تاثير اندكي بر قيمت ارز در ايران داشت، اما وزنه نااميدي از به نتيجه رسيدن اين مذاكرات در افكار عمومي سنگين‌تر از اميدواري‌هاست. احياي برجام در داخل ايران و ايالات متحده مخالفان قسم خورده خود را دارد. در داخل ايران مخالفان معتقدند كه اقتصاد ايران به تحريم عادت كرده و عمر هر توافق تازه با غرب به خصوص ايالات متحده كوتاه خواهد بود. در ايالات متحده مخالفان برجام احياي توافق با ايران را برابر با عادي‌سازي رابطه سياسي، اقتصادي و تجاري ايران با غرب مي‌دانند كه به گمان آنها به كمك قدرت منطقه‌اي ايران خواهد آمد. در حالي كه مخالفان در داخل ايران معتقدند انتفاع اقتصادي ايران از برجام به دليل نبود تضمين از سوي ايالات متحده ممكن نيست، حرف مخالفان اين توافق در ايالات متحده اين است كه برجام ديگر توان محدودسازي فعاليت‌هاي توسعه يافته هسته‌اي ايران را ندارد و حتي اگر انتخاب دولت جو بايدن توافق با ايران است بايد به فكر توافق تازه‌اي با بندهاي محدودكننده ديگري بر فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران باشد و البته اين‌بار لازم است كه دولت بايدن اشتباه دولت باراك اوباما (رييس‌جمهور ايالات متحده زمان حصول برجام در سال 1394) را جبران كرده و با كمك برجام جديد فعاليت‌هاي منطقه‌اي و توانمندي موشكي ايران را هم محدود كند. در ايالات متحده دولت جو بايدن از حزب دموكرات خود را براي انتخابات مياندوره‌اي كنگره در ماه نوامبر هم آماده مي‌كند و همين مساله دست و پاي هيات مذاكره‌كننده امريكايي را در عقب‌نشيني از مواضع اعلامي در مقابل تهران بسته است. با وجود اين مخالفت‌ها هم در تهران و هم در واشنگتن، حرف هيات‌هاي مذاكره‌كننده ايران و امريكا به يكديگر يكي است: مسائل داخلي شما به ما ارتباطي ندارد.
مذاكرات دوحه در امتداد مذاكرات وين در حالي پس از قريب به 4 ماه وقفه با غيبت هيات‌هاي روسيه، چين، فرانسه، بريتانيا و آلمان آغاز شده كه برخي از ضرب‌الاجل زماني 3 تا 4 هفته براي به نتيجه رسيدن اين گفت‌وگوها سخن مي‌گويند و عده ديگري با اشاره به چالش‌هاي اقتصادي و سياسي به وجود آمده در نتيجه جنگ اوكراين معتقدند نه اروپا و نه امريكا فعلا مسووليت پاره شدن ريسمان نازك برجام را برعهده نخواهند گرفت. روايت‌هاي متفاوت طرف ايراني و امريكايي درباره جزييات اختلاف‌هاي باقيمانده يك وجه مشترك دارد و آن هم نياز به تصميم سياسي براي عبور از اين مرحله و اعلام توافق در وين است. يك منبع غربي در اين باره به «اعتماد» مي‌گويد: «انريكه مورا در چند هفته اخير تلاش كرد تهران و واشنگتن را به‌رغم پافشاري بر خواسته‌ها و خطوط قرمز راضي به حضور در يك مكان براي مذاكرات غيرمستقيم بكند. به گمان او اين رد و بدل بي‌وقفه پاسخ‌ها و پيشنهادها تنها راه براي يكسره كردن كار است. با اين همه مهم‌ترين مساله اين است كه هر كدام از هيات‌ها با چه اختياراتي از پايتخت‌ها به دوحه آمده باشند.»
سايت خبري تحليلي الجزيره در گزارشي درباره مذاكرات دوحه مي‌نويسد: «مذاكرات وين پس از چند بار افت و خيز و نزديك شدن هيات‌ها به توافق در ماه مارس سال 2022 در چند قدمي اعلام آغاز روند احياي برجام قرار داشت كه البته اين اتفاق رخ نداد. از آن تاريخ تاكنون (نيمه اسفندماه) ايران و امريكا از طريق انريكه مورا پيام‌هايي را رد و بدل كرده‌اند كه به توافق منتهي نشده است. گفته مي‌شود كه اصلي‌ترين اختلاف باقيمانده اين است كه ايالات متحده حاضر است تا كجا تحريم‌ها عليه ايران را بردارد و در اين حوزه هم مساله حذف نام سپاه از ليست گروه‌هاي تروريستي ايالات متحده مهم‌ترين مانع است. در حال حاضر با وساطت جوزپ بورل دو طرف ترجيح دادند به پاي ميز مذاكره (غيرمستقيم) بازگردند. هر دو طرف مي‌دانند كه شكست مذاكرات احياي برجام به معناي قوي‌تر شدن گزينه تنش و احتمالا از نوع نظامي آن خواهد بود. در شرايطي كه مذاكرات براي احياي برجام به نتيجه برسد، در حالي كه بازار انرژي به دليل جنگ اوكراين متلاطم شده، نفت ايران وارد بازار جهاني خواهد شد.»
الجزيره در ادامه اين گزارش مي‌نويسد: «هرچند كه بازگشت هيات‌هاي مذاكره‌كننده به ميز مذاكره نشانه پيشرفت است، اما هيچ ضمانتي براي موفقيت اين مذاكرات وجود ندارد. مسائل مربوط به تحريم‌ها هنوز حل نشده است و اسراييل هم يكي در ميان بر لزوم حفظ سياست فشار حداكثري بر ايران و عدم توافق تاكيد مي‌كند. حرف ايران اين است كه بايد از منافع اقتصادي احياي برجام منتفع شود. زمان باقيمانده اندك است. ايران در پاسخ به قطعنامه شوراي حكام، اتصال 27 دوربين آژانس بين‌المللي انرژي اتمي كه در قالب برجام در تاسيسات هسته‌اي نصب شده بودند را قطع كرده و آژانس مي‌گويد اگر به سرعت به اين داده‌ها دسترسي پيدا نكند، ارايه گزارش براي احياي برجام سخت شده و شايد به مرگ توافق هسته‌اي با ايران منتهي شود. در اين ميان تهديدهاي اسراييل براي ممانعت از توسعه برنامه هسته‌اي ايران به هر شكل ممكن هم ادامه دارد.»
واشنگتن‌پست نيز در گزارشي درباره مذاكرات دوحه نوشت: مقام‌هاي امريكايي همزمان با آغاز مذاكرات غيرمستقيم با ايران خوش‌بيني چنداني ندارند و مي‌گويند اينكه دو طرف بتوانند در شرايط متفاوتي نسبت به ماه مارس قرار بگيرند، بعيد است. تهران و واشنگتن در حالي براي ادامه مذاكرات توافق كردند كه جو بايدن به زودي راهي اسراييل مي‌شود و همه مي‌دانند كه تل‌آويو از مخالفان سرسخت احياي برجام است. البته در داخل اسراييل نيز نسبت به اين موضوع اختلاف‌نظرهايي وجود دارد و در حالي كه افراد نشسته در راس نهادهاي نظامي و اطلاعاتي بازگشت به برجام را به دليل محدود شدن برنامه هسته‌اي ايران در راستاي منافع اسراييل مي‌دانند چهره‌هاي سياسي در اسراييل با رد ادعاهاي آنها مي‌گويند تصميم‌گيري درباره رويكرد نسبت به تهران در زمره اختيارات نظامي‌ها نيست.
واشنگتن‌پست در ادامه به نقل از يك مقام دولتي امريكايي مي‌نويسد: هرچند كه مذاكره‌كنندگان امريكايي مي‌گويند مساله قرار داشتن نام سپاه پاسداران در ليست گروه‌هاي تروريستي ربطي به برجام ندارد، اما آنها حاضر شده بودند در ازاي برخي گام‌ها از سوي ايران در اين مساله كوتاه بيايند. امريكايي‌ها شرط‌هايي نظير عدم فعاليت سپاه در يمن و سوريه و حمايت از حزب‌الله را مطرح كردند، اما ايراني‌ها اين مساله را نپذيرفتند و حالا اين گزينه هم از روي ميز كنار رفته است.
به گزارش «اعتماد» در حالي كه سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت خارجه ايران در نشست روز دوشنبه در پاسخ به «اعتماد» اعلام كرد كه امريكا از طريق جوزپ بورل به ايران پيام داده كه به اجراي تعهدات خود در برجام و قطعنامه 2231 متعهد است، يك منبع امريكايي به واشنگتن‌پست گفته اگر ايران در دوحه بر خواسته‌هاي فرابرجامي اصرار ورزد عملا كاري از پيش نخواهد رفت.