اهداف سفر جو بایدن به منطقه خاورمیانه چیست؟
محمد بیات
براساس اعلام کاخ سفید جوزف بایدن چهل و ششمین ريیس جمهور امریکا در نخستین سفر خود به منطقه خاورمیانه از 13 الی 16 ژوئیه از رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی بازدید خواهد كرد. بسیاری از تحلیلگران معتقدند که این سفر دیرهنگام دارای ابعاد استراتژیک و بلند مدتی برای منطقه «منا» و آینده نظم جهانی است. «پرونده هسته‌ای ایران»، «کنترل بازار جهانی انرژی»، «کاهش نفوذ چین»، «عادی‌سازی روابط میان تل‌آویو و ریاض»، « تشکیل ناتو خاورمیانه» و «جنگ یمن» از جمله پرونده‌های مهم بایدن و تیم امنیت ملی وی در سفر به منطقه است. در ادامه این یادداشت به بررسی اهداف پیدا و پنهان ريیس جمهور دموکرات امریکا به تل‌آویو و ریاض خواهیم پرداخت.
رقابت قدرت‌هاي بزرگ
رقابت ميان واشنگتن - پكن سبب تغيير در سياست خارجي امريكا و تعيين مناطق راهبردي براي مقابله با برنامه‌هاي چين شده است. بر همين اساس نقطه تمركز امريكا از منطقه خاورميانه به حوزه ايندوپاسفيك تغيير كرده است. انعقاد پيمان «آكوس» تشديد سياست «پيشروي به شرق» ناتو و تصويب بودجه 600 ميليارد دلاري براي رقابت با طرح «BRI» از سوي گروه G-7 نشان‌دهنده گذار در نظم بين‌المللي و تلاش «هژمون فعلي» براي حفظ وضع موجود است. در چنين شرايطي كاخ سفيد براي تمركز بر چين مجبور است تا نظم امنيتي- اقتصادي خاورميانه را تغيير داده و به كاهش نقاط تنش و نزديكي بلوك‌هاي منطقه‌اي به يكديگر كمك كند. در استراتژي خاورميانه‌اي امريكا، هر يك از كشورهاي منطقه مسووليت اجراي بخشي از سياست‌هاي واشنگتن را خواهند داشت. به عنوان مثال: قطر بدل به نماينده سياسي امريكا، اردن به عنوان پايگاه نظامي- لجستيكي پنتاگون در منطقه شامات و پاكستان به عنوان بازوي نظامي - سياسي كاخ سفيد در امور افغانستان به ايفاي نقش مي‌پردازند.
با اين حال در نظم كنوني جهان ديگر امريكا به عنوان «هژموني» كه بتواند تمام سياست‌هاي خود را در مناطق مختلف جهان به اجرا بگذارد، شناخته نمي‌شود. قدرت‌هاي بزرگ خاورميانه مانند تركيه، عربستان سعودي و رژيم صهيونيستي داراي روابط نزديك و راهبردي با قدرت‌هاي نوظهور جهاني به ويژه چين، روسيه و هند هستند. اين مهم سبب مي‌شود تا قدرت‌هاي منطقه منا براي تامين حداكثري منافع ملي خود به تعريف پروژه‌هاي مشترك با هر يك از قدرت‌هاي جهاني پرداخته و سعي كنند تا جايگاه خود در نظم آينده جهاني را ارتقا ببخشند. به عنوان مثال: آنكارا ضمن آنكه عضو پيمان ناتو است و روابط بسيار نزديك با امريكا و اتحاديه اروپا دارد اما در پروژه ساخت 500-S مشاركت مي‌كند و قصد دارد تا تراز تجاري خود با روسيه را از 30 ميليارد دلار به 100 ميليارد دلار در سال افزايش بدهد. در سوي ديگر عربستان سعودي به رهبري محمد بن سلمان با آنكه يكي از متحدين راهبردي امريكا در چرخه «پترو دلار» شناخته مي‌شود؛ اما رياض سعي دارد با افزايش همكاري نظامي، اقتصادي و سياسي خود با چين و روسيه آينده سلطنت خود را تضمين كند. شيخ نشين امارات كه به عنوان يكي از مراكز مالي - ترانزيني اصلي غرب در منطقه خليج فارس شناخته مي‌شود به‌شدت علاقه‌مند است تا با چين در حوزه فناوري‌هاي نوين همچون هوش مصنوعي، G5 و فناوري‌هاي نظامي همكاري كند.
ديدار با رييس«دولت اداره موقت!»
با راي اكثريت نمايندگان كنست، پارلمان رژيم صهيونيستي سقوط كرد و يايير لاپيد به عنوان نخست‌وزير مسووليت دولت اداره موقت را بر عهده گرفت. اين در حالي است كه نفتالي بنت از رهبري حزب يامينا كنار كشيده و اعلام كرده كه در دور بعدي انتخابات اين كشور حضور پيدا نخواهد كرد. اين يعني اپوزيسيون دست راستي دولت به رهبري بنيامين نتانياهو شانس بسيار بالايي در مقايسه با لاپيد براي كسب بيش از 60 كرسي پارلمان و انتخاب به عنوان نخست‌وزير رژيم صهيونيستي برخوردار است. در چنين شرايطي بايدن در تل‌آويو ضمن پيشبرد برنامه عادي سازي روابط ميان اسراييل - عربستان، به دنبال تقويت طرح «دو دولت» به مركزيت تل‌آويو و كرانه باختري است. بر اساس اعلام رسمي كاخ سفيد بايدن پس از ديدار با نخست‌وزير و مقامات صهيونيست راهي كرانه باختري خواهد شد تا با منصور عباس ديدار كند. اما شايد يكي از مهم‌ترين برنامه‌هاي اين سفر گفت‌وگو و تبادل نظر پيرامون پرونده هسته‌اي و فعاليت‌هاي منطقه‌اي ايران باشد. به نظر مي‌رسد دولت موقت در اسراييل به صورت مشروط احياي برجام را بپذيرد و امتياز بيشتري به بايدن در مقايسه با افرادي مانند: نتانياهو يا بنت به وي بدهد. اما اين سياست مي‌تواند بدل به «پاشنه آشيل» لاپيد در انتخابات پيش رو شده و دست راستگرايان براي حمله به وي را به بهانه «انفعال» در حوزه سياست خارجي باز بگذارد.
انرژي، ائتلاف سازي و جلوگيري از نفوذ چين
بايدن پس از ترك فلسطين اشغالي براي نجات بازار انرژي غرب، ايجاد پيمان امنيتي ميان اعراب و اسراييل، جنگ يمن و پرونده هسته‌اي ايران راهي شهر بندري جده خواهد شد تا در نشست شوراي همكاري خليج فارس با حضور كشورهاي عربستان سعودي، امارات عربي متحده، بحرين، قطر، كويت و عمان به همراه عراق، اردن و مصر حضور پيدا كند. بر اساس اخبار غيررسمي منتشر شده بايدن قرار است در اين سفر علاوه بر ملك سلمان با وليعهد جوان اين كشور نيز به بحث و تبادل نظر بپردازد. پس از آغاز جنگ اوكراين و بالا رفتن قيمت انرژي در بازارهاي جهاني امريكا به مانند هميشه از متحدان سنتي خود در منطقه خليج فارس به ويژه رياض و ابوظبي خواست تا با افزايش توليد روزانه خود كسري بازار را جبران كرده و به كاهش قيمت منابع هيدروكربني كمك كنند اما اين دول در هماهنگي با مسكو از انجام اين اقدام خودداري كردند. به نظر مي‌رسد سعودي به شرطي تن به خواسته‌هاي امريكا خواهد داد كه اين كشور تضمين‌هاي امنيتي لازم در خصوص موضوع ايران و جنگ يمن را به رياض بدهد. واشنگتن به خوبي مي‌داند كه عدم توجه به خواسته‌هاي سعودي سبب مي‌شود تا اين پادشاهي به سمت گسترش روابط با روسيه، عادي‌سازي روابط با ايران و حتي اتحاد راهبردي با چين حركت كند. افزايش صادرات نفت آرامكو به پكن، گسترش حضور شركت‌هاي چيني در عربستان و كمك به توسعه برنامه موشكي عربستان نشان‌دهنده برنامه «اژدهاي زرد» براي جلب نظر و بلعيدن يكي از بزرگ‌ترين توليد كنندگان نفت در جهان در مسير توسعه شتابان خود است. اتحاد راهبردي ميان كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس به عنوان يكي از منابع اصلي توليد و صادرات منابع هيدروكربني با چين سبب مي‌شود تا واشنگتن راه بسيار دشواري براي مهار پكن داشته باشد.
وضعيت شكننده دموكرات‌ها در داخل امريكا، بحران انرژي، پرونده هسته‌اي ايران و پيشروي روز افزون چين به سمت غرب سبب شده است تا بايدن متحدان قديمي امريكا در غرب آسيا را به عنوان مقاصد سفر منطقه‌اي خود انتخاب كند. واشنگتن به خوبي مي‌داند به نتيجه رسيدن مذاكرات دوحه مي‌تواند از سطح تنش‌ها در منطقه كاسته و فضاي مناسبي براي نزديك كردن بلوك‌هاي منطقه‌اي به يكديگر و ايجاد جبهه يكپارچه در برابر چين ايجاد كند. كابينه «بايدن - هريس» به دنبال كسب دستاوردي ملموس در حوزه سياست خارجي است تا از اين طريق بتواند از شدت انتقادات عليه عملكرد دولت بايدن بكاهد. به نظر مي‌رسد سه موضوع «تشكيل ناتو خاورميانه»، «احياي توافق هسته‌اي با تهران»، «عادي سازي روابط ميان سعودي و اسراييل» و «افزايش توليد نفت و گاز» چهار موضوع جذابي باشد كه تيم سياست خارجي و امنيت ملي امريكا براي به نتيجه رسيدن آنها تلاش خواهند كرد.
دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه شهید بهشتی