ايران عصر ناصري
از طريق قفقاز و بين‌النهرين
محمود فاضلي
كتاب «ايران عصر ناصري؛ از طريق قفقاز و بين‌النهرين» سفرنامه «سون هدين» مستشرق سرشناس سوئدي به ايران با ترجمه وحيد صابري مقدم، در 32 فصل و سه پيوست و 472 صفحه كه حاوي اسناد و نقشه‌هاي تاريخي ايران است، از سوي انتشارات پيام آزادي وارد بازار نشر شد.
كشورهاي شمال اروپا و به‌خصوص سوئد در زمره كشورهايي در اروپا هستند كه درپيشينه تاريخي آنان در قالب دولت و نظام سياسي هيچ نوع سابقه استعماري يا تجاوزگري به ساير كشورها ديده نمي‌شود. عموم حملات و دزدي‌ها و غارت‌هاي وايكينگ‌ها كه نسل مهاجمي از اهالي كشورهاي اسكانديناوي و به‌خصوص نروژي‌ها بوده‌اند در دوران قرون وسطي (از قرن هشتم ميلادي به بعد) به بنادر اروپايي كه مستندات مربوط به رويداد آنها در تاريخ وجود دارند نه در قالب دولتها بلكه تنها در قالب گروه‌هايي از دزدان دريايي انجام شده است.
روحيات مردمان شمال اروپا عموما و به‌طور سنتي آرام و به‌دور از هرنوع تنش و چالشي است و به گونه‌اي است كه علاقه‌مند هستند كه به‌طور مستقل تجربيات و كشفيات خود را نسبت به ساير سرزمين‌ها و جوامع بشري و مردم ساكن در آنها داشته باشند و اينكه لزوما متكي به ديدگاه و نظرات ساير برادران اروپايي خويش نيستند. علاوه بر آن محيط‌هاي طبيعي پرآب و جنگل‌هاي انبوه كاج در شمال اروپا مردمان آن سرزمين‌ها را مشتاق و علاقه‌مند به ديدن صحراهاي كويري و آفتاب گرم و سوزان مي‌نمايد. سون هدين نيز برخاسته از اين نوع تفكرات و داراي همين بينش‌ها است.
نامبرده متولد 19 فوريه 1865 در استكهلم است و متوفي به تاريخ 26 نوامبر 1952 در همان شهر مي‌باشد. وي از دوران نوجواني به جغرافيا و كشف سرزمين‌هاي ناشناخته علاقه‌مند بود. هدين بيش از 20 سال از عمر خويش را در صحراهاي آسيا گذرانيد و طي اين سال‌ها دورافتاده‌ترين نقاط صحراها و دشت‌هاي آسيا و نيزكويرهاي ايران را درنورديد و حاصل جست‌وجوهاي جسورانه خويش را طي 65 جلد كتاب و صدها گزارش علمي در شاخه‌هاي جغرافيا، تاريخ و باستانشناسي منتشر ساخت. او همچنين اسناد سياسي و اطلاعات استراتژيكي ذي‌قيمتي را براي دولت متبوعش به ارمغان برد. قسمت عمده مخارج سفرهاي طولاني او (و از جمله سفر اول وي به ايران) از سوي دربارسلطنتي سوئد تامين گرديد. وي شرق‌شناسي قوي و در رشته جغرافيا از جمله نخبگان عصر خويش بود. يافته‌هاي او كم نظير و ستودني هستند. حمايت وي از آلمان نازي در جنگ دوم جهاني به شهرت وي لطمه وارد كرد. او همواره مورد ستايش فرماندهان آلماني بود و آنها از نتايج اكتشافات وي در مشرق زمين در جهت شناسايي سرزمين‌هاي دوردست آسيايي بهره‌مند مي‌گرديدند. (برگرفته از كتاب كويرها و بيابان‌هاي ايران)
برداشت‌هاي وي از جامعه ايران در دوران قاجارها و درعصر ناصري و در زماني‌كه به‌تازگي تلگراف وارد ايران شده بود و ماموران انگليسي تلگراف‌خانه‌هاي ايران را اداره مي‌نمودند، به‌خصوص در ترسيم اوضاع اجتماعي ايران و نقش قدرتهاي بيگانه و ميزان نفوذ آنان در كشور ما بسيار شگفت‌انگيز است.
او 3 سفر به ايران داشته است كه اولين آن در سال 1886 و مصادف با فروردين ماه 1265 و در عصر ناصرالدين شاه قاجار 10 سال قبل از كشته شدن شاه در حرم حضرت عبدالعظيم به دست ميرزا رضاي كرماني به ايران انجام شده است. دومين سفر وي در سال 1891 در همراهي به عنوان مترجم با سفير آكروديته دربار سوئد براي تقديم عالي‌ترين نشان دربار پادشاهي سوئد به ناصرالدين شاه بود. سومين سفر وي كه به مقصد هندوستان و تبت انجام شد در عصر مظفرالدين شاه قاجار و پيش از وقوع انقلاب بزرگ مشروطه بود. در شرايطي است كه جامعه در التهاب و در گيرودار و در كش و قوس شروع يك انقلاب و يك دگرديسي اساسي در حد و سطح كشوري است. او درباره اوضاع ايران در آن برهه تاريخي چنين مي‌نويسد: «جايي را كه قريب به بيست سال قبل از اين ديده بودم بسيار تغيير يافته و مردم ايران به‌طور علني دربار پادشاهي و حكمرانان را بدون ترس در همه جا مورد انتقاد قرار مي‌دهند.
سفر به ايران نامبرده (Genom persien mesopotamien och kaukasien- reseminnen af Sven Hedin) كه عنوان دقيق آن «سفرنامه سون هدين از طريق ايران، بين‌النهرين و قفقاز» نام دارد و در سال 1887 در استكهلم در 3700 نسخه چاپ و طبع گرديد، هيچ‌گاه ترجمه نشد. با ارزش‌ترين قسمت اين كتاب نقشه ايران و قفقاز است كه برگرفته از منابع آلماني، روسي و انگليسي و به زبان سوئدي است كه در انتهاي كتاب به‌وسيله نويسنده ترسيم شده است. اين در زماني است كه كشورهاي عربي حاشيه خليج‌فارس و عربستان هنوز موجوديتي نداشته و در قالب دولت تشكيل نشده بودند. (در سال 1886) امروزه بايستي در آنتيك فروشي‌هاي شمال اروپا در جست‌وجوي اصل اين سفرنامه بود.
مترجم كتاب كه خود ديپلمات پيشين وزارت امور خارجه است و دوران دانشجويي خود را در سوئد گذرانده و علاقه داشته نگاه تاريخي مردم اسكانديناوي و به‌ويژه سوئدي‌ها را نسبت به ايران بيشتر بداند، به سختي يك نسخه از كتاب را از طريق رييس بنياد سون هدين دريافت كرده آن را به فارسي برگردانده است. مترجم اميدوار است ترجمه اين كتاب بتواند به آشنايي بيشتر با نوع نگاه مردم كشورهاي اسكانديناوي به ايران كه داراي روحيات و نوع نگرش متفاوت از ديگر مناطق اروپا هستند، كمك نمايد.