به بهانه برگزاري جشنواره «آسوكه» در كاخ نياوران
عروسك‌ها راويان بدون مرز فرهنگ و تاريخ
عروسك‌ها مهمند. از همان روزگار باستان كه مادرها با ابزارها و وسايلي كه در دسترس‌شان بود براي دختران‌شان عروسك مي‌ساختند و حجمي از پارچه يا برگ درختان يا چوب و قاشق، مي‌شد نديم و هم‌صحبت دختران كوچك، معلوم بود كه عروسك‌ها مهمند. آنها هر چند بازيچه‌اي هستند براي سرگرمي كودكان، اما نقش ديگري هم دارند و آن انتقال و ثبت فرهنگ يك قوم است. بسياري از كشورها از اين ابزار براي انتقال فرهنگ و روايت آيين‌ها و باورهاي خود به خوبي بهره برده‌اند. تاجيكستان، گرجستان، چين، ژاپن، روسيه، كشورهاي آفريقايي، مكزيك و... عروسك‌ها را به عنوان نماد و سمبلي از كشور خود معرفي كرده و آن را در كنار جاذبه‌هاي گردشگري خود قرار داده‌اند. همين است كه امروز تمام دنيا «ماتروشكا»هاي روسي و «داروما»هاي ژاپني را مي‌شناسند. ايران هم پيشينه غني و قابل توجهي در حوزه عروسك‌ها دارد؛ اما فعاليت فرهنگي مستمر و هدفمندي براي ثبت و معرفي اين عروسك‌ها صورت نگرفته است. پانزدهم تا نوزدهم شهريور ماه كانون هنري «دايا» جشنواره «آسوكه» را در مجموعه فرهنگي- تاريخي نياوران برگزار كرده است. آسوكه يك گردهمايي بزرگ از عروسك‌هايي است كه هر كدام روايت و قصه خود را دارند. در اين مجموعه مي‌شود بسياري از آيين‌ها و افسانه‌هاي ايراني و بين‌المللي را از زبان عروسك‌ها شنيد، با پوشش و باورهاي نقاط مختلف دنيا آشنا شد و شخصيت‌هاي داستاني را بيرون از كتاب‌ها و در قالب و هيبتي جديد ملاقات كرد. در بخشي از فضاي نمايشگاه فرصتي ايجاد شده تا كودكان و بزرگسالان تجربه خلق عروسك را داشته باشند. فرصتي كه جذابيت‌هاي خاص خود را براي بازديد‌كنندگاني دارد كه هنگام خروج از تالار آبي كاخ نياوران، عروسكي را كه با كمك مربي‌ها و به دست خود ساخته‌اند، به يادگار از نمايشگاه ببرند. مريم قاسم‌پور، عضو كانون هنري دايا، قصه‌گو و تصويرگر است. قاسم‌پور با بيان اينكه «آسوكه» در گويش سيستاني به معناي «افسانه» است با مرور داستان هركدام از عروسك‌ها كه آرام در گوشه و كنار نمايشگاه نشسته‌اند، بازديد از نمايشگاه را دلنشين‌تر مي‌كند. او در مورد فعاليت‌هاي كانون هنري دايا به «اعتماد» مي‌گويد: «فعاليت اصلي گروه پژوهش در مورد عروسك‌هاي بومي و افسانه‌ها و اسطوره‌هاست. بعد از انجام پژوهش‌ها و گردآوري اطلاعات، اعضاي گروه ساخت عروسك‌ها را شروع مي‌كنند. در اين نمايشگاه بالغ بر 2 هزار عروسك بومي، آييني، افسانه‌اي و بين‌المللي از مجموعه‌هاي شخصي اعضاي گروه به نمايش درآمده است. در همين راستا چندين عنوان كتاب منتشر كرده‌ايم كه مرتبط با عروسك‌ها هستند و از دو كتاب در حاشيه اين نمايشگاه رونمايي شده است.» قاسم‌پور مي‌گويد: با برگزاري اين جشنواره به دنبال آشناسازي كودكان و بزرگسالان با قصه‌هاي بومي و افسانه‌هايي هستند كه در ايران و جهان بهانه‌اي براي خلق عروسك‌ها شده‌اند. بخشي از نمايشگاه به عروسك‌هايي آييني از قبيل عروسك باران خواهي و آفتاب خواهي اختصاص دارد. «كتراگيشه»، «چمچه گلين»، «چهل گره»، «ورزا مشته» و... از جمله اين عروسك‌هاي آييني هستند. اتحاد و همدلي در برخي آيين‌ها و ساخت ابزاري كه نشان‌هايي از اين همدلي با خود دارد، بيانگر بخش ديگري از فرهنگ مردم ايران است. مشاركت در ساخت عروسكي با چهل گره، پخت آش يا نان توسط تمامي اهالي روستا و شعرخواني و برگزاري آييني گروهي براي اينكه آسمان سخاوت به خرج دهد و به زندگي كشاورزان رونق بخشد، همه قصه‌هايي است كه مي‌شود از طريق عروسك‌ها مرور كرد. «خاتون چهارشنبه»، «دختر نارنج و ترنج»، «مادر زمين» (گايا) ، «نگار و عزيز»، «ماه پيشوني»، «چهل گيس» و ... در غرفه مربوط به عروسك‌هاي افسانه‌اي جا خوش كرده‌اند و در دل هر كدام ماجرايي افسانه‌اي پنهان شده كه لذت شنيدنش سن و سال نمي‌شناسد. عروسك‌هاي بومي منطقه سيستان نيز يكي از غرفه‌هاي ديدني نمايشگاه است و پژوهش در مورد آنها به همت يكي از زنان سيستاني صورت گرفته و ساخته شده‌اند. اين عروسك‌ها قصه‌ها و افسانه‌هاي اين استان كهن را روايت و پوشش بومي منطقه را معرفي مي‌كنند. «داروما» از ژاپن، «ماتروشكا» از روسيه، «عروسك موميايي‌شده» از مصر، «عروسك ذرتي» از مكزيك، «كيتاپنا» يا عروسك غم و غصه از گواتمالا و... در غرفه عروسك‌هاي ملل روايتگر باورهاي مردمان سرزمين‌هاي دور هستند. روايت‌هايي كه عروسك‌ها آنها را بدون درنظر گرفتن مرزهاي قراردادي نقل مي‌كنند و حتي در مواردي مي‌توان مشابهت‌هايي را ميان آنها پيدا كرد، مشابهت‌هايي كه مي‌تواند به تعبير مژده مصحفي توانا؛ موسس كانون هنري دايا، بهانه‌اي براي ترويج صلح و نزديك شدن فرهنگ‌ها به يكديگر باشد.
مصحفي توانا از سال 92 آموزش رايگان ساخت عروسك را در فضاي مجازي آغاز كرده و همين آموزش‌ها زمينه‌ساز ارتباطات او با علاقه‌مندان به مقوله عروسك‌هاي بومي در كشورهاي مختلف و همچنين شهرها و روستاهاي ايران شده است. ماجراي عروسك‌هاي بومي براي موسس كانون دايا از احياي يكي از عروسك‌هاي بومي مازندران به نام «جُل عاروس» آغاز شده است. عروسكي كه امروز از شرق روسيه تا اكوادور علاقه‌منداني دارد كه نحوه ساخت آن را آموزش ديده و به ديگران هم آموزش مي‌دهند. مصحفي توانا در مورد شكل‌گيري كانون مي‌گويد: «كار را ابتدا با آموزش‌هاي آنلاين شروع كردم. تنها شرطي كه براي هنرجويانم داشتم، اين بود كه بروند در منطقه و روستا و شهر خود درباره عروسك‌ها تحقيق كنند و نتايج آن را به اشتراك بگذارند. به همين ترتيب با عروسك‌هاي بومي بسياري در ايران و خارج از كشور آشنا شديم. خانم‌هايي از روسيه و تاجيكستان نحوه ساخت عروسك‌هاي محلي خود را براي ما ارسال كردند. بعد از گذشت چند سال در بعضي مناطق ايران ساخت عروسك‌هاي بومي براي خانم‌ها درآمد ايجاد كرده است، ضمن اينكه از طريق كانون، امكان شركت در نمايشگاه‌ها و جشنواره‌هاي مختلف را هم دارند فعاليت‌هاي گروه در دوران كرونا هم متوقف نشده و به گفته مصحفي توانا چند جشنواره آنلاين از عروسك‌هاي بومي برگزار كرده‌اند. ساخت عروسك با موضوع صلح نيز يكي از برنامه‌هاي كانون بوده كه از سوي كرسي محيط زيست يونسكو و كارگروه مد و لباس وزارت ارشاد از آن تقدير شده است. گام بعدي كانون هنري دايا، ثبت ملي عروسك‌هايي است كه پژوهش در مورد آنها تكميل شده و احيا شده‌اند. اين عروسك‌ها مي‌توانند در فهرست ميراث ناملموس ملي ثبت شوند، اتفاقي كه در سال‌هاي گذشته براي برخي عروسك‌هاي بومي مثل «دوتوك»، «بوكه بارانه»، «قورچوق»، «عاروسك جُلي»، «دوهتولوك» و ... افتاده است، هرچند اين عروسك‌ها تنها توسط فعالان مستقل معرفي مي‌شوند و اقدام اثرگذاري از سوي وزارت ارشاد يا ميراث فرهنگي براي معرفي آنها صورت نگرفته است. اين در حالي است كه بسياري از كشورها با تجاري‌سازي عروسك‌هاي بومي خود، علاوه بر ايجاد اشتغال براي مردم محلي، جاذبه‌اي فرهنگي براي گردشگران ايجاد كرده‌اند.