يك هفته بعد از نشست رهبران آذربايجان و ارمنستان در سوچي، وزراي خارجه دو كشور به امريكا رفتند
رقابت براي ميانجيگري در قفقاز جنوبي
افشار سليماني: امريكا علاقه‌مند است صلح يا جنگ در قفقاز جنوبي به گونه‌اي اتفاق بيفتد كه منافع واشنگتن را تامين كند
شهاب شهسواري
وزير خارجه ايالات متحده امريكا روز دوشنبه در واشنگتن دي‌سي ميزبان وزراي خارجه جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان بود تا در نشستي سه‌جانبه فرآيند گفت‌وگوهاي صلح ميان دو كشور را بررسي كنند. اين نشست نزديك به دوماه بعد از تازه‌ترين دور درگيري‌هاي گسترده مرزي ميان اين دو جمهوري قفقاز جنوبي برگزار مي‌شود كه با ميانجيگري دولت امريكا پايان يافت. وزراي خارجه ارمنستان و آذربايجان در حالي به واشنگتن دي‌سي سفر كرده‌اند كه هفته گذشته، رييس‌جمهور آذربايجان و نخست‌وزير ارمنستان در سوچي مهمان ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه بودند تا در مورد پيمان صلح ميان دو كشور گفت‌وگو كنند، گفت‌وگوهايي كه به نوشته رسانه‌هاي غربي بي‌نتيجه بود، اما به گفته ولاديمير پوتين، كارساز بود و مي‌تواند زمينه‌ساز گفت‌وگوهاي بعدي شود. نشست سه‌جانبه واشنگتن دي‌سي يك هفته بعد از نشست سوچي، نشان از رقابت روزافزون دولت‌هاي ايالات متحده امريكا و جمهوري فدراتيو روسيه براي نقش‌آفريني در قفقاز جنوبي دارد.
امريكا در ماه‌هاي اخير تلاش كرده است كه نقش فعال‌تري در مناقشه قره‌باغ بازي كند. سفر نانسي پلوسي، رييس مجلس نمايندگان امريكا به ارمنستان در راي يك هيات پارلماني و تلاش‌هاي امريكا براي آتش‌بس در پي درگيري‌هاي دو ماه پيش در مرز آذربايجان و ارمنستان، از جمله اقدامات جديد امريكا در منطقه بود كه به اجلاس دوشنبه شب در واشنگتن دي‌سي انجاميد. افشار سليماني، سفير پيشين ايران در جمهوري آذربايجان معتقد است كه دولت امريكا هر چند كه مستقيما تاكنون در اين منازعه نقش بازي نكرده، اما در سه دهه گذشته نيز چندان از مسائل منطقه دور نبوده است. وي اشاره مي‌كند كه امريكا به عنوان يكي از سه رييس مشترك گروه مينسك براي حل و فصل بحران قره‌باغ ايفاي نقش كرده است و در طول ساليان گذشته نيز شركت‌هاي امريكايي به شكل گسترده‌اي در صنعت انرژي جمهوري آذربايجان ايفاي نقش كرده‌اند. سليماني مي‌گويد: «امريكا منطقه قفقاز جنوبي را نسبت به خاورميانه و غرب آسيا، جديدتر ارزيابي مي‌كند و دنبال يافتن منافع تازه در اين منطقه، بعد از اقدام براي كاهش حضور در منطقه غرب آسيا و خاورميانه است. به اعتقاد واشنگتن قفقاز جنوبي از حيث مسائل ژئوپليتيكي و ژئواكونوميكي اهميت زيادي دارد.» الجزيره در گزارشي مي‌نويسد: «با منزوي‌تر شدن روسيه در جامعه جهاني از اسفند گذشته كه تهاجم عليه اوكراين آغاز شد، ايالات متحده امريكا و اتحاديه اروپا در ميانجيگري ميان ارمنستان و آذربايجان نقش اصلي را بر عهده گرفته‌اند.» افشار سليماني با اشاره به درگير شدن روسيه در جنگ اوكراين مي‌گويد: «برداشت امريكا و اتحاديه اروپا اين است كه روسيه در موقعيت ضعيفي قرار گرفته است و فرصت را غنيمت شمرده‌اند، چراكه روس‌ها مانند گذشته نمي‌توانند در اين منطقه ايفاي نقش كنند.»
گام‌هاي شجاعانه
جيحون بايرامف، وزير خارجه جمهوري آذربايجان و آرارات ميرزويان، وزير خارجه ارمنستان، روز دوشنبه در ساختمان بلر هاوس شهر واشنگتن دي‌سي مهمان آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا بودند تا يك دور مذاكرات صلح با ميانجيگري امريكا برگزار كنند. به گفته وزير خارجه امريكا اين گفت‌وگوها، ادامه گفت‌وگوهايي است كه شهريور ماه سال جاري در نشستي مشابه با حضور وزراي خارجه دو كشور با ميانجيگري امريكا در حاشيه مجمع عمومي سازمان ملل متحد در نيويورك برگزار شد. در ابتداي اين نشست، آنتوني بلينكن از «گام‌هاي شجاعانه» دو كشور براي رسيدن به صلح پايدار استقبال كرد. وي گفت: «آنچه ما اكنون مي‌بينيم، گام‌هاي واقعي و گام‌هاي شجاعانه‌اي است كه از سوي دو كشور برداشته مي‌شود تا گذشته را فراموش كنند و به صلح پايدار برسند.» وي تاكيد كرد: «گفت‌وگوي مستقيم بهترين راه براي صلح پايدار است و حمايت از آن مايه خرسندي ماست. ايالات متحده قويا از حاكميت و تماميت ارضي ارمنستان و آذربايجان حمايت مي‌كند.» بلينكن مدعي شد: «ايالات متحده امريكا به عنوان دوست هر دو كشور ارمنستان و آذربايجان، متعهد است تا دو كشور را در اين مسير ياري كند.» برخي تحليلگران معتقدند كه امريكا نمي‌تواند به عنوان يك ميانجي بي‌طرف در اين منازعه ايفاي نقش كند. از يك طرف لابي قدرتمند ارمني در ايالات متحده امريكا حضور دارد كه مي‌تواند بر تصميم‌گيري دولت امريكا در خصوص منازعه قفقاز جنوبي تاثيرگذار باشد و از سوي ديگر جمهوري آذربايجان با رويكردهاي غرب‌گرايانه از جمله علاقه‌اش براي نزديكي با ناتو و اتحاديه اروپا، مي‌تواند يك متحد نزديك‌تر براي امريكا باشد، در حالي كه ارمنستان همواره متحد نظامي و سياسي روسيه بوده است. افشار سليماني معتقد است: « استفاده كردن از كلمه بي‌طرف در مورد ابرقدرت‌ها معني ندارد. ابرقدرت‌هايي كه براي خود نقش هژمون تعريف مي‌كنند، هرگز نمي‌توانند بي‌طرف باشند.»
تعارض منافع قدرت‌هاي جهاني و منطقه‌اي در قفقاز جنوبي
برخي تحليلگران معتقدند كه امريكا خواهان ادامه منازعه در منطقه است و منفعت خود را در اين مي‌بيند كه از طرفين براي ادامه خصومت حمايت كند. از ديدگاه اين تحليلگران اقدامات امريكا در ظاهر براي صلح در منطقه براي ايجاد جاي پا در منطقه‌اي است كه حياط خلوت روسيه محسوب مي‌شد. افشار سليماني معتقد است كه امريكا به طريق اولي نه از جنگ در منطقه حمايت مي‌كند و نه از صلح، بلكه از جنگ يا صلحي حمايت مي‌كند كه منافع اين ابرقدرت را تامين كند. وي مي‌گويد: «وقتي پاي قدرت بزرگي مثل امريكا به منطقه باز مي‌شود، صحبت از اين نيست كه خواهان صلح است يا نه. مهم اين است كه آن قدرت چه منافعي در منطقه داشته باشد. براي امريكا اين مهم است كه چگونه صلح بشود يا اينكه چگونه درگيري‌ها ادامه پيدا كند. امريكا ممكن است منافع خود را در صلح پيدا كند، اما صلح را به شكلي مي‌خواهد كه به نفع امريكا باشد. دقيقا روسيه هم در اين منطقه صلحي را مي‌خواهد كه به نفع روسيه باشد، به اين ترتيب كه نظاميان روسيه در قره‌باغ حاضر باشند. همين تعارض منافع قدرت‌هاست كه باعث مي‌شود وضعيت تنش‌آلود در منطقه ادامه پيدا كند.»
افشار سليماني با اشاره به ديدارهاي اخير رهبران آذربايجان و ارمنستان در بروكسل، سوچي و حالا نشست وزراي خارجه در واشنگتن دي‌سي مي‌گويد: «اين رقابت در دعوت كردن مقام‌هاي جمهوري آذربايجان و ارمنستان، به دليل رقابت‌هاي جاري ميان روسيه و غرب است.» وي معتقد است، اگر چه در جنگ دو سال پيش ميان جمهوري آذربايجان و ارمنستان تا حد زيادي مسائل باقيمانده ميان دو كشور تمام شد اما «باقيمانده ماجراي قره‌باغ به يك كارت بازي بين امريكا و روسيه تبديل شده است.» به اعتقاد افشار سليماني، روسيه سه دهه پيش مستقيما در ايجاد منازعه قره‌باغ نقش بازي كرده است. اين ديپلمات پيشين مي‌گويد: «اگر توازن قوا را در نظر بگيريم از نظر اقتصادي، مساحت و جمعيت آذربايجان از ارمنستان قوي‌تر است. ابتدا روس‌ها بودند كه با حمايت از ارمنستان در تلاش براي تصرف بخش‌هايي از خاك آذربايجان اين منازعه را ايجاد كرده‌اند.» وي معتقد است حالا هم روس‌ها تلاش مي‌كنند تا قدرت‌هاي ديگر را دور از مساله نگه دارند. افشار سليماني مي‌گويد: «روس‌هاي تلاش مي‌كنند كه مساله را خودشان حل كنند و اجازه ندهند كه كشورهاي ديگر مداخله كنند. هيچ بعيد نيست كه چند روز ديگر سرگئي لاوروف، وزير خارجه روسيه، نشستي مشابه را با وزراي خارجه دو كشور برگزار كند.» به گفته سليماني بيش از آنكه بي‌ميلي طرف‌هاي بين‌المللي باعث ادامه منازعه در قره‌باغ شده باشد، اين تعارض منافع قدرت‌هاي جهاني و منطقه‌اي است كه آتش اين منازعه را روشن نگه داشته است. به گفته اين ديپلمات پيشين در كنار اتحاديه اروپا، روسيه و امريكا، ايران و تركيه هم به عنوان بازيگران منطقه‌اي منافع و مطالباتي دارند كه خودش در حل مساله مشكل ايجاد كرده است.
درگيري‌هاي مرزي پراكنده ساعاتي قبل از نشست وزراي خارجه
ساعاتي قبل از نشست وزراي خارجه جمهوري‌هاي آذربايجان و ارمنستان در واشنگتن با وزير خارجه امريكا، ايروان و باكو يكديگر را به از سرگيري درگيري‌هاي مرزي متهم كردند. در حالي كه آرارات ميرزويان، وزير خارجه ارمنستان و جيحون بايرامف، وزير خارجه آذربايجان در واشنگتن حضور داشتند تا يك دور از گفت‌وگوهاي صلح به ميانجيگري امريكا را برگزار كنند، درگيري‌هاي مرزي ميان دو كشور بار ديگر خبرساز شد. بر اساس بيانيه وزارت دفاع ارمنستان، نيروهاي آذربايجان صبح دوشنبه در بخش‌هاي شرقي مرز دو كشور روي مواضع ارمنستان آتش گشودند. اين بيانيه مي‌افزايد كه اين درگيري‌ها هيچ تلفاتي در پي نداشت و پس از آن خط مقدم جبهه نسبتا آرام است. در برابر اين اتهام، وزارت دفاع جمهوري آذربايجان مدعي شده است كه نيروهاي ارمنستان در چندين نقطه روي نيروهاي آذربايجان در كنار مرز آتش گشوده‌اند. در واكنش به اين درگيري‌ها، ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين از دو طرف خواسته است از هر گونه اقدام يا گامي كه منجر به تشديد تنش‌ها شود، اجتناب كنند.
اظهارات ضد ايراني الهام علي‌اف
رييس‌جمهوري آذربايجان در اظهاراتي به مناسبت سالگرد آزادي شهر شوشا از دست ارمنستان و با اشاره به برگزاري رزمايش اقتدار از سوي ايران گفت كه باكو هراسي از اين اقدامات ندارد. به گزارش خبرگزاري تسنيم، علي‌اف با بيان اينكه ما اينجا قدرت اصلي را داريم، ارتش ما قهرماني، حرفه‌اي و فداكاري نشان داده است، در لفاظي عليه ايران گفت: «اگر لازم باشد دوباره نشان مي‌دهيم، به خواسته خود مي‌رسيم، همه اين را مي‌دانند و كساني كه در مرز ما براي حمايت از ارمنستان رزمايش نظامي برگزار مي‌كنند نيز بايد اين را بدانند. هيچ كس نمي‌تواند ما را بترساند. اگر ارمنستان بخواهد يك سياست همسايگي خوب انجام دهد، ابتدا بايد تمام مفاد بيانيه 10 نوامبر 2020 را رعايت كند.» الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان در مراسمي كه به مناسبت روز پيروزي در شوشا برگزار شده بود، طي سخناني با اشاره به اقدامات سياسي و نظامي آذربايجان طي دو سال گذشته عليه ارمنستان در سطح منطقه‌اي و بين‌المللي داشته، اظهار داشت: «ما روابط نزديكي با كشورهاي مسلمان برقرار كرديم و توانستيم به آنها توضيح دهيم كه ارمنستان نه تنها عليه ما، بلكه عليه كل جهان اسلام نيز سياست تهاجمي را دنبال مي‌كند.» وي با انتقاد از كشورهاي مسلماني كه با ارمنستان دوستي كنند، افزود: «كشوري كه مساجد را تخريب مي‌كند، نمي‌تواند با كشورهاي مسلمان دوست باشد. آيا رهبران كشورهاي مسلمان مي‌توانند آغوش خود را براي پذيرفتن تخريب‌كنندگان مساجد باز كنند؟ آيا مي‌توانند آنها را در آغوش بگيرند و ببوسند؟ اين چيزي جز ريا نيست. اين خيانت است. نام ديگري ندارد.» رييس‌جمهور آذربايجان بدون اشاره به روابط رو به رشد اين كشور با رژيم صهيونيستي ادامه داد: «به همين دليل است كه ما ارمنستان را از اركان اصلي جهان اسلام منزوي كرده‌ايم. درست است كه ما نتوانستيم آنها را به‌طور كامل منزوي كنيم و دلايل ديگري هم براي اين وجود دارد همان‌طور كه گفتم رياكاري. اما در كل، ارمنستان در جهان اسلام به عنوان كشوري در حال تخريب و هتك حرمت مساجد شناخته شده و اين كار توسط ما انجام شد.»
وي با طرح اين ادعا كه ارمنستان از بيانيه 10 نوامبر 2020 پيروي نمي‌كند، اضافه كرد: «ارمنستان هنوز به‌طور كامل نيروهاي مسلح خود را از قره‌باغ خارج نكرده، هنوز كريدور زنگزور را در اختيار ما قرار نداده است. گهگاه دست به تحريكات نظامي عليه ما مي‌زند. البته بايد آماده باشيم و هستيم.» وي بار ديگر خواهان گرفتن كريدور در مرزهاي جنوبي ارمنستان شده و مدعي شد كه ارمنستان اين تعهد را بر عهده گرفته است. رييس‌جمهور آذربايجان گفت: «دو سال است كه به خودروهايي كه از ارمنستان به سمت قره‌باغ و در جهت مخالف در مسير جاده لاچين حركت مي‌كنند، دست نمي‌زنيم. ما اين تعهد را پذيرفته‌ايم، به آن عمل مي‌كنيم و حركت آزاد وجود دارد. ارمنستان همچنين اقدام به ايجاد ارتباط جاده‌اي بين مناطق غربي آذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان كرده است. دو سال گذشت، اما نه امكان‌سنجي وجود دارد، نه حركت، نه راه‌آهن، نه جاده. قرار است چقدر ديگر صبر كنيم؟» رييس‌جمهور آذربايجان با اشاره به درگيري‌هاي رخ داده بين ارمنستان و آذربايجان طي دو سال گذشته در مرزها اظهار داشت: «عمليات فراخ، عمليات انتقام، حوادث 13 تا 14 سپتامبر در مرز ارمنستان و آذربايجان - همه اينها بايد درس ديگري براي ارمنستان باشد. ما اين درس را به آنها داده‌ايم و اميدواريم كه بالاخره آن را بفهمند، گردن خود را خم كنند و به امور داخلي خود بپردازند، نه به سرزمين‌هاي ما نگاه كنند، نه به قره‌باغ.»