خطر بروز يك فاجعه هسته‌اي
در جنوب اوكراين
چرا مديريت ميدان جنگ در زاپروژيا اهميت دارد؟
محمدحسين لطف‌الهي
سياستمداران و كارشناسان بسياري از زمان آغاز حمله همه‌جانبه روسيه به اوكراين در فوريه 2022 درخصوص احتمال بروز جنگ هسته‌اي ميان مسكو و غرب هشدار داده‌اند اما شواهد ميداني بيانگر آن است كه يك خطر فوري و البته بسيار محتمل‌تر از جنگ هسته‌اي اروپا را تهديد مي‌كند: «بروز يك فاجعه ناخواسته هسته‌اي.»
نزديك به سه ماه قبل، درگيري‌هاي خطرناك نيروهاي نظامي روسيه و اوكراين در نزديكي نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا باعث شد رافائل گروسي مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به همراه تعدادي از بازرسان اين نهاد وابسته به سازمان ملل متحد به اوكراين سفر كرد تا جهان «از ايمني و امنيت بزرگ‌ترين نيروگاه اوكراين و اروپا» اطمينان حاصل كند.
اين‌بار درحالي كه دو طرف نسبت به خطرات بروز بحران هسته‌اي آگاهند و مي‌دانند كوچك‌ترين اتفاق ممكن است بزرگ‌ترين فاجعه را رقم بزند، از اواسط ماه نوامبر بار ديگر درگيري‌ها در اطراف نيروگاه شدت گرفته و طرفين يكديگر را به بمباران و به گلوله بستن نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا متهم مي‌كنند.
آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در بيانيه‌اي كه روز 20 نوامبر روي وبسايت خود قرار داد نوشته است كه عصر روز 19 نوامبر و صبح روز 20 نوامبر چند انفجار در محوطه اطراف نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا آرامش موقت اين نيروگاه را پس از نزديك به سه ماه بر هم زد. در پي اين اتفاق رافائل گروسي مديركل آژانس خواستار انجام اقداماتي «فوري و ضروري» براي جلوگيري از يك فاجعه هسته‌اي شد. طي اين بيانيه آمده است كه بازرسان آژانس كه در محلي در نزديكي نيروگاه مستقر هستند به چشم خود برخي از اين انفجارها را ديده‌اند.
پيش‌تر در اواخر شهريور ماه، اصابت موشك روسي به مكاني در 300 متري رآكتورهاي نيروگاه پيودنوكراينسك دومين نيروگاه هسته‌اي بزرگ اوكراين نيز نگراني‌ها درخصوص بروز يك فاجعه هسته‌اي را افزايش داده بود.
چرا زاپروژيا مهم است؟
نيروگاه اتمي «زاپروژيا» در جنوب اوكراين و كنار رودخانه «دنيپر» و در ۳۲۵ كيلومتري نيروگاه مشهور چرنوبيل ساخته شده كه پيش‌تر به تصرف نيروهاي ارتش روسيه درآمده است. ظرفيت كل اين نيروگاه ۶ هزار مگاوات اعلام شده كه گفته مي‌شود براي تامين برق حدود چهار ميليون منزل مسكوني كافي است. اين نيروگاه در شرايط عادي يك پنجم برق اوكراين و تقريبا نيمي از انرژي هسته‌اي مورد نياز اين كشور را توليد مي‌كند. ساخت اولين رآكتور اين نيروگاه در سال ۱۹۷۹ آغاز شد، زماني كه اوكراين بخشي از اتحاد جماهير شوروي سابق بود. نيروگاه «زاپروژيا» كه داراي شش رآكتور
VVER-1000 ساخت شوروي است رسما در سال ۱۹۸۵ افتتاح شد. آخرين رآكتور اين نيروگاه اما بنا به گزارش خبرگزاري فرانسه در سال ۱۹۹۵ راه‌اندازي شد. عمر رآكتورهاي اين نيروگاه براساس ارزيابي‌هاي به عمل آمده بين ۴۰ تا ۶۰ سال
تخمين زده مي‌شود. به گزارش يورونيوز، نيروگاه «زاپروژيا» مجهز به رآكتورهاي آب تحت فشار است كه با الگوبرداري از زيردريايي‌هاي اتمي طراحي شده و از آن به عنوان يكي از ايمن‌ترين رآكتورها در جهان ياد مي‌شود. رآكتورهاي VVER-1000 نيروگاه «زاپروژيا» با سوخت غني شده از ايزوتوپ شكاف‌پذيرِ اورانيوم ۲۳۵ كار مي‌كنند. اين رآكتورها به وسيله بخار گرم شده توسط هسته مركزي كار مي‌كنند اما برخلاف ديگر رآكتورها، در آن بخارِ آلوده به مواد هسته‌اي براي چرخاندن توربين‌ها مورد استفاده قرار نمي‌گيرد، بلكه اين بخار تنها براي گرم كردن مدار ديگري از بخارهاي غيرآلوده به كار گرفته مي‌شود كه توربين‌ها توسط آنها به گردش در مي‌آيند. اين تكنيك سبب مي‌شود تا كاركنان نيروگاه در معرض سطح نسبتا پاييني از مواد راديواكتيو خطرناك قرار گيرند.
چه كسي زاپروژيا را بمباران مي‌كند؟
سازمان‌هاي بين‌المللي تاكنون تحقيقاتي مستقل درخصوص عامل اصلي حمله به نيروگاه زاپروژيا - چه در شهريور ماه در روزهاي اخير- انجام نداده‌اند و هيچ نهاد بين‌المللي معتبري درخصوص مبدا اين حملات اظهارنظري دقيق نداشته است.
مسكو و كي‌يف هر كدام طرف مقابل را مسوول اين حمله معرفي مي‌كنند و اظهارات طرف مقابل را اتهام‌زني مي‌نامند. روز 20 نوامبر ارتش روسيه كه در حال حاضر كنترل نيروگاه و مناطق اطراف آن را دراختيار دارد در بيانيه‌اي تاكيد كرد كه «كي‌يف از اقدامات تحريك‌آميزي كه با هدف ايجاد خطر بروز يك فاجعه انساني در نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا صورت مي‌گيرد، دست برنمي‌دارد.»
ارتش روسيه مدعي است در حملات اوكراين خطوط برقي كه نيروگاه را تغذيه مي‌كند، واحدهاي چهارم و پنجم نيروگاه و «ساختمان ويژه شماره 2» هدف قرار گرفته است. ساختمان ويژه شماره 2 ساختماني است كه كارشناسان روس پيش‌تر اعلام كرده بودند در آن سوخت هسته‌اي نگهداري مي‌شود.
در فاصله كوتاهي پس از صدور بيانيه ارتش روسيه، انرژاتم شركت دولتي اداره‌كننده نيروگاه‌هاي هسته‌اي در اوكراين طي بيانيه‌اي مدعي شد كه روسيه در پس حملات عليه مناطق نزديك به نيروگاه زاپروژيا قرار داشته است. در اين بيانيه نوشته شده است كه «صبح امروز (20 نوامبر) حملاتي عليه منطقه زاپروژيا صورت گرفت كه مجموعا 12 انفجار در اطراف اين نيروگاه ثبت شد.» انرژ اتم نوشته است كه «روسيه يك‌بار ديگر تمام جهان را در خطر بروز يك فاجعه قرار داده است.»
دميتري پسكوف، سخنگوي دولت روسيه يكي از ارشدترين مقام‌هايي بود كه روز سه‌شنبه 22 نوامبر به مساله زاپروژيا واكنش نشان داد. او در گفت‌وگو با خبرنگاران اعلام كرد: «اوكراين بايد سلاح‌هاي سنگين خود را از زاپروژيا دور كند» و افزود، هيچ پيشرفتي در زمينه ايجاد منطقه امن براي نيروگاه هسته‌اي مشاهده نمي‌شود.
وضعيت ايمني نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا
كارشناسان آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به‌رغم آسيب‌هاي فراوان وارده به تاسيسات نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا در جريان گلوله‌باران روزهاي اخير هيچ تهديدي فوري و مستقيمي براي ايمني هسته‌اي در اين نيروگاه مشاهده نكردند. تجهيزات كليدي نيروگاه در وضعيت خوبي قرار دارند و شش بلوك آن به‌طور باثبات در حال كار هستند، با اين حال، خسارات گسترده‌اي ثبت شده است، به‌طور خاص، مخازن ذخيره‌سازي ميعانات آسيب‌ديده است و منجر به نشت مواد غير راديواكتيو شد، همچنين چهار رآكتور همچنان در حالت خاموشي سرد و دو رآكتور ديگر در حالت خاموشي گرم هستند. علاوه بر اين، كارشناسان تصريح كردند كه جاده اصلي در امتداد بلوك‌هاي رآكتور نيروگاه هسته‌اي زاپروژيا، راه‌آهن غيرفعال تاسيسات و همچنين خط لوله هواي فشرده مورد اصابت تركش قرار گرفته است.
روس‌ها ادعا مي‌كنند كه اين نيروگاه در معرض فاجعه هسته‌اي قرار دارد. به گزارش خبرگزاري «تاس»، «آلكسي ليخاچف» مدير شركت «روس اتم» با هشدار به جامعه جهاني گفت كه اين نيروگاه در معرض خطر فاجعه هسته‌اي قرار دارد. وي با درخواست جهت اقداماتي در اين زمينه گفت كه بايد هر كاري را كه مي‌توان انجام داد تا امنيت اين نيروگاه هسته‌اي تامين شود.
اهميت انرژي براي آينده جنگ
روسيه در اولين روزهاي حمله همه‌جانبه خود به خاك اوكراين، كنترل اين تاسيسات را به دست گرفت و از آن زمان اين نيروگاه به وسيله كارمندان اوكرايني و با مديريت نظاميان و متخصصان روس اداره مي‌شود. اوكراين معتقد است تا زماني كه كنترل اين نيروگاه دراختيار روس‌ها باشد هيچ امنيتي وجود ندارد و در مقابل روسيه نيز حاضر نيست دست از اشغال اين بخش از خاك اوكراين بردارد.
با اين حال به نظر مي‌رسد مساله دو طرف صرفا به موضوع اداره نيروگاه مربوط نباشد. اوكراين مدعي است كه روسيه در آستانه فرا رسيدن فصل زمستان تمام تلاش خود را به كار بسته تا زيرساخت‌هاي اساسي اوكراين را هدف قرار دهد. در صورتي كه روسيه بتواند در اين زمينه موفق باشد و زيرساخت‌هاي اساسي اوكراين را براي هميشه يا دست‌كم موقتا از دور خارج كند، با دراختيار داشتن مديريت زاپروژيا در اين شرايط اين امكان را دراختيار روس‌ها قرار مي‌دهد كه هر زمان اراده كردند اوكراين را در حوزه انرژي تحت فشار قرار دهند.
ولوديمير زلنسكي رييس‌جمهور اوكراين از اين مساله به عنوان «تروريسم انرژي» ياد مي‌كند.
زلنسكي در اوايل ماه نوامبر گفت: «اين حقيقت كه روسيه عليه بخش انرژي اوكراين به تروريسم متوسل شده، نشان‌دهنده ضعف دشمن است. آنها در ميدان نبرد قادر به شكست اوكراين نبوده و از اين رو در تلاشند تا از اين راه به مردم ما ضربه بزنند.» بنا به ادعاي زلنسكي، تنها در هفته جاري، حملات روسيه به زيرساخت‌هاي حياتي در مناطق كي‌يف، چِركاسي، كايروهراد، خاركف و زاپروژيا، به طور متناوب دسترسي ميليون‌ها نفر را به برق و آب قطع كرده و تا روز پنجشنبه، دسترسي حدود ۴.۵ ميليون مصرف‌كننده به منابع برق قطع شده است.
ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين معتقد است: «حملات عليه نيروگاه‌ها و زيرساخت‌ها به اين دليل صورت مي‌گيرد كه در فصل سرما و هنگام افت دما مردم اوكراين زجر بكشند.» به گفته او، اين حملات همچنين باعث مي‌شود اوكراين نتواند از ظرفيت‌هاي خود براي صادرات برق به اروپا استفاده كند و در شرايطي كه تحريم‌ها عليه انرژي روسيه مشكلاتي را براي كشورهاي غربي ايجاد كرده، هدف از اين حملات اعمال فشار از سوي مسكو عليه كشورهاي غربي نيز به حساب مي‌آيد.
روزنامه نيويورك تايمز مي‌نويسد: «درحالي كه هوا روز به روز در اوكراين سردتر مي‌شود و نياز اين كشور به برق و گرما افزايش مي‌يابد، اوكراين در مقايسه با سال گذشته و شرايط پيش از آغاز جنگ بسياري از تاسيسات زيرساختي خود را از دست داده و امكان جايگزيني آنها را نداشته است.»
به گزارش «اعتماد»، براساس آمارهاي دولتي در اوكراين اين كشور پيش از آغاز جنگ 15 رآكتور هسته‌اي فعال داشت كه در چهار نيروگاه فعال بودند و نيمي از نياز اوكراين به برق را تامين مي‌كردند. جز فرانسه، هيچ كشوري در اروپا براي تامين برق مورد نياز خود تا اين اندازه به نيروگاه‌هاي هسته‌اي وابسته نيست .