به مناسبت سالمرگ تاج اصفهاني
نابغه تحريرهاي منحصربه‌‌فرد
گروه هنر و ادبيات| جلال تاج اصفهاني سال ۱۲۸۲در اصفهان زاده شد. پدر جلال، شيخ اسماعيل كه به تاج‌الواعظين شهرت داشت، به گوشه‌ها و رديف‌هاي آوازي ايراني آشنا بود. آموزش جلال نزد استادان بزرگ را هم او نزد استادان بزرگ شد. تاج اصفهاني علاوه بر اينكه تجربه آوازخواني در همه دستگاه‌هاي ايراني را داشت، بر انتخاب اشعار نيز توجه مي‌كرد و البته علاقه خاصي به اشعار سعدي داشت. صفحه آواز همايون از مشهورترين آثار جلال‌الدين تاج اصفهاني است كه سال ۱۳۱۲ در تهران ضبط شد و دهه‌هاي متوالي از شهرت و محبوبيت برخوردار بود. 13 آذرماه، سالروز درگذشت جلال تاج اصفهاني از اساتيد بزرگ آواز ايراني است كه به اين بهانه نگاهي داشتيم به آثار و هنر او كه در ادامه مي‌خوانيد.
در سال‌هاي گذشته شاهد آيين رونمايي از آوازهاي منتشر نشده جلال‌الدين تاج اصفهاني در قالب يك آلبوم بوديم. نويد نوروزي، گردآورنده آلبوم آوازهاي منتشر نشده از اين هنرمند نامي است و بر ديسكوگرافي آثار تاج كار كرده است. نكته قابل توجه درباره اين آلبوم و اهميت آن، اين است كه اين آوازها مربوط به دوران جواني تاج است كه توسط كمپاني‌هاي مختلف ضبط و آرشيو شده است. نوروزي در گفت‌وگويي عنوان كرده بود: «در آرشيوهاي قديمي شهر اصفهان و فروشندگان صفحات گرامافون آوازهاي زيادي از تاج پيدا نمي‌شد. مگر همان صفحه همايون كه مشهور بود و در زمان خودش تيراژ زيادي داشت. سال ۱۳۸۲ با همايون پسر آقاي تاج آشنا شدم. يادم هست كه در زيرزمين منزل ايشان انبوهي از عكس، مدارك، نوار و... بود كه در طول اين 30 سال كسي سراغ آنها را نگرفته بود. تعدادي از صفحات استاد در قالب كاست صوتي آنجا موجود بود. در هر كاست استاد توضيحي مي‌دادند و صفحه را پخش مي‌كردند كه آن هم كيفيت صوتي مطلوبي نداشت، اما همان‌ها نشان مي‌دادند كه استاد در جواني به شيوه ديگري آواز مي‌خواندند و سبك امروزي ايشان حاصل تفكر تاج در زمان گذشته است؛ به همين خاطر از آن زمان شروع به خريدن صفحات از طريق دلال‌هاي صفحه كردم. فرآيند طاقت‌فرسايي بود؛ مثلا صفحه‌اي را كه مي‌خريدم يك بيت از شعر روي صفحه سالم و بقيه خش خورده بود. همان صفحه را از فروشنده ديگري مي‌خريدم كه بيت دومش سالم بود. اينها را تبديل مي‌كردم كه از آنها كليت آواز سالم درآيد...» در واقع آن آلبوم از آن جهت اهميت دارد كه هر آنچه در آن مي‌شنويم مربوط به بخشي گم شده يا بهتر است بگوييم شنيده نشده از هنرِ اين هنرمند نامي است. حسن منصوري، نوازنده پيشكسوت ني با اشاره به اين آلبوم و آثار منتشر نشده جلال‌الدين تاج اصفهاني گفته بود: «... اين اثر كاري كارستان از جواني‌هاي مرحوم تاج است. موسيقي ايران بيش از هنرمندان تكنيكال، به هنرمندان با شخصيت نيازمند است. زماني كه استاد تاج آواز مي‌خواند خوانندگان ديگري نيز بودند كه در سبك‌هاي ديگري مي‌خواندند اما دليل محبوبيت و ماندگاري مرحوم تاج رعايت اخلاق و انصاف بوده است.»
كتابي درباره تاج اصفهاني
كتاب «بر چكاد آواز؛ جلال تاج اصفهاني» به كوشش محمدجواد كسايي و با همكاري علي‌اكبر صحافي‌پور و اميد امساكي با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۲۴ صفحه توسط انتشارات هنر موسيقي منتشر شده است. اين كتاب همراه با تصاوير و گفت‌وگوهايي از تاج اصفهاني است. در اين كتاب گردآورندگان به بازخواني اسناد، احوال و تاريخ جلال تاج اصفهاني نشستند. با خانواده او گفت‌وگو كردند و صحبت‌هاي بزرگان موسيقي ايران درباره اين اسطوره اخلاق و هنر را براي مخاطبان به ارمغان آوردند. در بخشي از مقدمه اين كتاب اين‌طور مي‌خوانيم: «در اين كتاب به بازخواني هنر و منش هنرمندي مي‌پردازيم كه يكي از چند حلقه ديگرگوني آواز قديم به آوازي نو بود. هنرمندي عاري از هرگونه ادعا، ساده زيست، آداب‌دان و داراي خلق‌وخويي كه همتراز هنرش يا حتي برتر از آن بود. جلال تاج اصفهاني عمري را در پهنه زندگي، آوازي مردم‌مدار خواند و هنر خود را بي‌دريغ پيشكش مردم كرد، اما شامگاه هستي او به تلخي و در نهايت ناسپاسي و قدرناشناسي گذشت، تا آنكه درگذشت. آواز او بي‌شك الگويي است براي همه آوازخوانان و شخصيت فردي و اجتماعي‌اش سرمشقي براي همه هنرمندان.»
تاج از نگاه ديگران
علي‌اصغر شاهزيدي درباره استاد خود جلال‌الدين تاج اصفهاني عنوان كرده: «مهم‌ترين ويژگي خوانندگي تاج اصفهاني اين بود كه اكثر تحريرهاي آوازهايش ابداعي بود. وقتي آثار صفحات و اجراهاي راديويي استاد تاج اصفهاني را با خوانندگان نسل گذشته‌اش مقايسه مي‌كنيم به وضوح تفاوت ميان تحريرهاي تاج را با آنها متوجه مي‌شويم. اين در حالي است كه تنوع تحريري بسياري نيز در آوازهاي تاج وجود دارد.» اكبر گلپايگاني نيز درباره دلايل ماندگاري تاج اصفهاني گفته است: «...تاج اصفهاني در كار خودش استاد بود و جزو چند نفري بود كه در كار خودش نابغه بود. ايشان به همراه آقايان كسايي و جليل شهناز به واقع نابغه بودند. اين بزرگان حكم عتيقه براي موسيقي ايران دارند. يعني با گذشت زمان ارزش‌شان بيشتر مي‌شود.» علي تجويدي هم درباره تاج اصفهاني اين طور گفته است: «به راستي تاج اصفهاني از جمله چهره‌هاي درخشان عالم هنر و خوانندگي است كه شايد ساليان دراز مادر دهر چنان فرزندي نزايد. تاج اصفهاني صرف‌نظر از هنر و هنرمندي واجد شرايط صفات برجسته‌اي بود. از مكارم اخلاقي، مناعت طبع، بزرگ‌منشي و وارستگي گرفته تا ظرافت طبع و خوش‌صحبتي همه دست به دست هم داده و از تاج انساني نمونه به وجود آوردند تا جايي كه هيچ كس پيدا نمي‌شود كه او را ديده باشد و شيفته‌اش نشود.»