بررسي علل پيشنهاد مسكو به آنكارا
هاب جديد گازي روسيه در تركيه
كاظم محمدي
پس از تحولات 24 فوريه و آغاز مناقشات بين روسيه و اوكراين (بخوانيم امريكا و متحدان غربي آن) روي زمين، چالش بزرگ‌تري به‌نام انتقال انرژي به اروپا نيزآغاز شد كه نه‌تنها گريبانگير اروپا شده بلكه تاثيرات منفي خود را در بازار جهاني انرژي نشان داد. پس از آن تلاش‌هاي فراواني براي جايگزيني گاز روسيه آغاز شد و كشورهاي غربي و اوكراين و متعاقب آن ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در سخنراني خود در مجمع هفته انرژي روسيه در مسكو در تاريخ 12 اكتبر، پيشنهاد ايجاد «بزرگ‌ترين هاب گاز» در تركيه براي عرضه به اروپا را ارايه كرد. به گفته وي، روسيه در حال حاضر بخشي از گاز خود را از طريق تركيه به اتحاديه اروپا صادر مي‌كند، جايي كه مي‌تواند سوختي را كه قبلا از طريق درياي بالتيك از طريق خط لوله گاز نورد استريم عرضه مي‌شد، هدايت كند.
پوتين اذعان داشت كه تركيه مي‌تواند بزرگ‌ترين هاب گاز اروپا را در تركيه ايجاد كند. وي تاكيد كرد كه اجراي اين پروژه «البته در صورتي كه شركاي ما به اين امر علاقه‌مند باشند» امكان‌پذير است و در اين ميان در درجه اول، به خريداران اروپايي اشاره كرد. اين پيشنهاد براي فاتح دونمز، وزير انرژي و منابع طبيعي تركيه، كه در ميان سخنرانان جلسه عمومي با پوتين حضور داشت، تعجب‌آور بود و اولين‌بار اين پيشنهاد را در سخنراني رييس‌جمهور روسيه شنيد. او در خصوص اين موضوع گفت: «احتمالا خيلي زود است كه بگوييم چگونه اين كار را انجام بدهيم. براي ما، اين يك پيشنهاد جديد است.» وزير امور خارجه تركيه نيز در پاسخ به درخواست براي اظهارنظر درباره ايده هاب گفت كه بايد در مورد برخي از مسائل حقوقي، تجاري و اقتصادي، مسائل فني بحث كرد. اما به‌طور كلي، به نظر وي اين ايده «كاملا عملي و ممكن است.» در تاريخ 13 اكتبر، پوتين در ديدار با رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه در حاشيه كنفرانس تعامل و اقدامات اعتمادسازي در آسيا در آستانه، ايده يك هاب گاز در تركيه را ارايه كرد. او گفت: اگر از سوي تركيه و خريداران بالقوه ما در كشورهاي ديگرعلاقه وجود داشته باشد، ما مي‌توانيم ساخت يك سيستم خط لوله گاز ديگر و ايجاد يك هاب گاز در تركيه براي فروش به كشورهاي ثالث، در درجه اول، به اروپا را در نظر بگيريم. به گفته وي، در چارچوب هفته انرژي روسيه، اين ايده با وزير انرژي تركيه، رييس شركت گاز تركيه بوتاس، برهان اوزجان و گازپروم مورد بررسي قرار گرفت.
در قسمت باز اين نشست هيچ واكنشي از سوي اردوغان به اين پيشنهاد صورت نگرفت. اما دميتري پسكوف، دبير مطبوعاتي رييس‌جمهور روسيه گفت كه آنكارا به اين ايده علاقه‌مند است و سران روسيه و تركيه دستور دادند كه سريعا اين موضوع مورد بررسي قرار بگيرد. وي پس از مذاكرات در آستانه به اينترفاكس گفت: تركيه نسبتا علاقه‌مند به اين ابتكار رييس‌جمهور پوتين است و روساي جمهور دستور دادند خيلي سريع روي اين موضوع كار شود. الكسي ميلر، رييس هيات‌مديره گازپروم گفت: بررسي دقيق در مورد گسترش سيستم خط لوله گاز تركيش استريم كه گازپروم از طريق آن، گاز تركيه و اروپا را تامين مي‌كند و همچنين ايجاد هاب گاز در تركيه بلافاصله آغاز خواهد شد. البته طرف ترك علاقه زيادي نشان داده است. ما با همكاران‌مان به ويژه در سطح شركت و با وزير انرژي تركيه توافق كرديم كه گفت‌وگو را خيلي سريع آغاز كنيم.
اصولا چرا به يك مركز جديد نياز است؟
روسيه از طريق دو خط لوله از طريق درياي سياه به تركيه گاز مي‌رساند. (جريان آبي (ظرفيت 16 ميليارد متر مكعب در سال) كه در فوريه 2003 راه‌اندازي شد و جريان تركيه (31.5 ميليارد متر مكعب) كه در ژانويه 2020 شروع به كار كرد.) بلو استريم براي عرضه گاز فقط به بازار تركيه طراحي شده است. خط اول از دو خط تركيش استريم (15.75 ميليارد از 31.5 ميليارد متر مكعب) براي تامين گاز مصرف‌كنندگان تركيه و خط دوم براي تامين گاز كشورهاي جنوب و جنوب شرق اروپا از جمله بلغارستان، يونان، مقدونيه، روماني، صربستان، مجارستان، بوسني و هرزگوين طراحي شده است. تركيش استريم خود را به عنوان تامين‌كننده هم براي تركيه و هم براي اروپا تثبيت كرده است. ميلر گفت: ظاهرا اين سوال كه ظرفيت‌هاي از دست رفته در بالتيك مي‌تواند به درياي سياه منتقل شود يك سوال به موقع است. به گفته وي، همچنين مي‌توان براي تعيين قيمت، موضوع ايجاد بستر تجاري در مرز اتحاديه اروپا و تركيه را نيز در نظر گرفت. پوتين در ديدار با اردوغان گفت: امروزه، قيمت بنزين گران است و ما مي‌توانيم با آرامش آنها را در سطح عادي بازار بدون هيچ گونه حاشيه سياسي تنظيم كنيم. اوكراين از لحاظ تاريخي كشور اصلي ترانزيت گاز روسيه به اروپا بوده است، اما پس از يك سري رسوايي‌ها و پرونده‌هاي قضايي، گازپروم تصميم به ساخت مسيرهاي كنارگذر در امتداد كف درياي بالتيك (نورد استريم1 و نورد استريم 2، كه در پايان سال 2021 تكميل شد. اما هنوز گواهينامه نگرفته است و ظرفيت هر يك از آنها 55 ميليارد متر مكعب در سال است) و نيز درياي سياه گرفت. پروژه درياي سياه در ابتدا «جريان جنوبي» نام داشت و شامل احداث خط لوله گاز با ظرفيت 63 ميليارد متر مكعب از طريق بلغارستان و بيشتر به اروپاي مركزي بود. اما اتحاديه اروپا اساسا ساخت اين خط لوله را در دسامبر 2014 مسدود كرد، زيرا به گفته كميسيون اروپا، اين بسته با بسته انرژي سوم كه توليدكنندگان گاز را از داشتن زيرساخت‌هاي خط لوله گاز منع مي‌كند، مطابقت نداشت. سپس روسيه تصميم گرفت به جاي آن خط لوله گازي به تركيه با ادامه مسير به اروپا با ظرفيت مشابه بسازد. ايجاد يك سكوي مبادله براي تجارت گاز روسيه در مرز با اتحاديه اروپا نيز مورد بحث قرار گرفت. اما اين ايده پس از تصميم‌گيري براي ساخت نورد استريم 2 كنار گذاشته شد، زيرا بازار اروپا به گاز زيادي نياز نداشت و ظرفيت تركيش استريم به نصف كاهش يافت و به 31.5 ميليارد متر مكعب رسيد.
مسيرهاي انتقال گاز از تركيه به اروپا
آيا اروپا به يك مركز جديد نياز دارد؟
ديميتري پسكوف، سخنگوي پوتين در گفت‌وگو با خبرنگاران در آستانه اعلام داشت كه موضوع ايجاد هاب گاز در تركيه هنوز با خريداران نهايي احتمالي اين گاز (كشورهاي اروپايي) گفت‌وگو نشده است. او گفت: در واقع، هيچ مخاطبي وجود ندارد زيرا شركاي اروپايي شريك نيستند، بلكه مخالف هستند. وي تاييد كرد كه اين پروژه تنها در صورت علاقه شركاي اروپايي اجرايي مي‌شود.
تيري برو كارشناس انرژي و استاد موسسه مطالعات سياسي پاريس (Sciences Po) معتقد است كه اتحاديه اروپا به هاب گازي خارج از جغرافياي اروپا و به خصوص در تركيه علاقه‌اي ندارد. او به خبرگزاري RBC توضيح داد كه روسيه بعيد است سعي كند تا هاب گازي شبيه هاب مجازي اروپايي ايجاد كند كه در اصل مراكز قيمت‌گذاري نيز محسوب مي‌شوند زيرا اين كشور بيشتر علاقه‌مند به صادرات مجدد گاز روسيه آن هم به برخي از كشورهاي اروپايي است. اين كارشناس معتقد است كه اين امر به نفع اتحاديه اروپا نيست. راشل زيمبا، موسس شركت مشاوره اقتصادي زيمبا اينسايتس، گفت: هرگونه توسعه زيرساخت‌هاي گازي تركيه با حمايت روسيه با خطرات تحريمي براي ساخت و ساز و همچنين محدوديت‌هاي احتمالي از نظر نياز به چنين زيرساخت‌هايي همراه خواهد بود. او افزود كه با در نظر گرفتن اينكه بخش قابل توجهي از صادرات گاز روسيه به اروپا به دليل ناتواني در توافق بر سر شرايط پرداخت (روبل يا ارز خارجي) كاهش يافته است، به نظر نمي‌توان حجم عرضه از طريق تركيه را به ميزان قابل توجهي افزايش داد. الكسي آنتونوف، رييس مشاوره سرمايه‌گذاري در Alor Broker مي‌گويد: من فكر مي‌كنم به محض اينكه پيش نويس چنين ايده‌اي نوشته شود، بلافاصله خريداران پيدا مي‌شوند و حتي قراردادهايي براي خريد از اين هاب از قبل منعقد خواهد شد. زيمبا موافق است كه برخي از كشورهاي اروپاي جنوب شرقي و شرقي ممكن است به چنين منابعي علاقه‌مند باشند. از جمله كشورهاي اروپايي مخالف تحريم نفت و گاز روسيه كه مجارستان و صربستان از آن جمله مي‌باشند. بوداپست بيش از 80 درصد گاز مصرفي خود معادل 4.5 ميليارد متر مكعب در سال را از روسيه وارد مي‌كند. در اواخر آگوست 2022، طرفين بر عرضه اضافي 353.8 ميليون متر مكعب توافق كردند. در سپتامبر و اكتبر از طريق تركيش استريم مسكو و بلگراد (كه سالانه 3.2 ميليارد متر مكعب گاز مصرف مي‌كند كه 2 ميليارد متر مكعب آن از روسيه است) در ماه مه قراردادي امضا كردند كه بر اساس آن صربستان از 310 تا 408 دلار به ازاي هر 1000 متر مكعب گاز روسيه در سه سال آينده پرداخت كند. الكساندر ووچيچ، رييس‌جمهوري صربستان گفته بود: صربستان سوخت را با قيمت مناسبي دريافت كند، در غير اين صورت اين كشور با ورشكستگي روبرو خواهد شد.
طبق گزارش آژانس بين‌المللي انرژي، اتحاديه اروپا در سال 2021، 155 ميليارد متر مكعب گاز از روسيه خريداري كرده است. گاز از طريق سيستم انتقال گاز اوكراين، نورد استريم، تركيش استريم و خط لوله گاز يامال- اروپا از طريق بلاروس و لهستان به اروپا تحويل داده مي‌شد. اما عرضه گاز از روسيه پس از تحولات اوكراين، اعمال تحريم‌هاي غرب (كه مستقيما بر عرضه گاز تأثيري نداشت) و تقاضاي مسكو مبني بر اينكه كشورهاي غيردوست براي گاز به روبل پرداخت كنند، به‌شدت كاهش يافت. در حال حاضر از اين مسيرها فقط مسير اوكراين و پس از آن خط تركي البته نه با ظرفيت كامل در حال فعاليت هستند. مشكلات عرضه، منجر به افزايش بي‌سابقه قيمت گاز شد. به عنوان مثال، در ماه آگوست قيمت از 3000 دلار در هر 1000 متر مكعب گذشت، كه تقريبا 10 برابر بالاتر از سطح قبل از بحران است. در 13 اكتبر، قيمت قراردادهاي آتي نوامبر براي گاز در هاب TTF در هلند به 1595 دلار در هر 1000 متر مكعب كاهش يافت. در اين زمينه، كشورهاي اتحاديه اروپا به «توافق سياسي» درباره كاهش داوطلبانه مصرف گاز تا پايان مارس 2023 به ميزان 15 درصد نسبت به ميانگين 5 سال گذشته دست يافته‌اند. آنها همچنين افزايش خريد گاز طبيعي مايع (LNG) را در دستور كار خود قرار دادند. تحليلگران بانك سرمايه‌گذاري سينارا يادآوري مي‌كنند كه اتحاديه اروپا از سال 2027 قصد دارد واردات سوخت‌هاي فسيلي از روسيه را متوقف كند.كارشناس اقتصادي