محمدحسن نجمي| با دقت به در و ديوار برخي سازه‌هاي شهري، برخي اتوبان‌ها، ورودي برخي كارگاه‌ها يا حتي ميادين نفتي، يك لوگوي سبز رنگ را مي‌توان ديد؛ دو مربع كه با زاويه 45 درجه روي يكديگر قرار گرفته و آرم «جمهوري اسلامي» هم در مركز اين دو مربع. زير اين لوگو نوشته مي‌شود: «قرارگاه سازندگي خاتم‌الانبيا».
زيرمجموعه سپاه پاسداران است و به تعبير ناظران، «بازوي اقتصادي سپاه» و به تعبير فرمانده فعلي قرارگاه، «بازوي سازندگي دولت‌ها». پروژه‌هاي ريز و درشتي را در دست اجرا مي‌گيرند اما خيلي سال است كه «قرارگاه» ديگر فقط به پروژه‌هاي كوچك رضايت نمي‌دهد و در جهت به دست آوردن پروژه‌هاي كلان گام برمي‌دارد. شاهد اين ادعا گفته‌هاي جانشين وقت قرارگاه خاتم‌الانبيا در سال 1392 است كه تاكيد كرده بود: «قرارگاه خاتم در پروژه‌هاي زير 100 ميليارد تومان ورود پيدا نمي‌كند.» به گفته سردار غفور، «قرارگاه خاتم بيشتر در پروژه‌هايي ورود پيدا مي‌كند كه امكان ورود بخش خصوصي به آن به دلايل مختلف وجود نداشته باشد.» اما حالا يعني 9 سال بعد از آن سخنان، سردار حسين هوش‌السادات، فرمانده قرارگاه مي‌گويد: پروژه زير هزار ميليارد تومان را نمي‌پذيريم؛ البته به دليل حمايت از بخش خصوصي.
خشت اول
معمولا هر ساله 10 روز پاياني آذر ماه از قرارگاه خاتم در رسانه‌ها زياد شنيده مي‌شود؛ چراكه 23 آذر ماه سالگرد تاسيس اين قرارگاه است. سنگ بناي «قرارگاه» سال 1368 گذاشته شد؛ زماني كه جنگ تحميلي پايان يافته بود و تجهيزات مهندسي سپاه كه در طول جنگ از آنها استفاده مي‌شد، فعاليتي نداشتند. در وب‌سايت اين قرارگاه، تاسيس آن را «در راستاي اوامر رهبر معظم انقلاب مبني بر مشاركت در امر بازسازي كشور» دانسته كه سپاه هم در همين زمينه «بخشي از منابع و توان سازندگي خود را وارد عرصه سازندگي» كرد تا اين نهاد به قول بسياري اقتصادي سپاه رسما تشكيل شود؛ در زمان فرماندهي كل «محسن رضايي».
طبق آنچه تاكيد شده، قرارگاه خاتم بر اساس اصل 147 قانون اساسي تشكيل شده است: «دولت بايد در زمان صلح از افراد و تجهيزات فني ارتش در كارهاي امدادي، آموزشي، توليدي و جهاد سازندگي، با رعايت كامل موازين عدل اسلامي استفاده كند در حدي كه به آمادگي رزمي ارتش آسيبي وارد نيايد».
هاشمي‌رفسنجاني سال 1392 در گفت‌وگويي، به چگونگي ورود سپاه در قالب قرارگاه خاتم به فعاليت‌هاي اقتصادي پرداخته و گفته بود: «سبك فعلي را قبول ندارم كه اينها تبديل به رقيبي آن‌گونه در مالكيت شوند.» او در عين حال به دوران پس از پايان جنگ اشاره كرده و افزوده بود كه «هنوز آن موقع جانشين فرمانده كل قوا بودم و همان موقع از نيروهاي نظامي و انتظامي و همه خواستم از امكانات مهندسي در اختيارشان كه در جنگ براي آنها سرمايه‌گذاري شده و خيلي هم زياد بود براي اجراي طرح‌ها وارد شوند كه خيلي هم موثر بود.» هاشمي‌رفسنجاني در مصاحبه بر اين نكته تاكيد دارد نيروهاي نظامي‌اي كه آن زمان وارد پروژه‌ها مي‌شدند، «همان‌گونه كه در قانون اساسي هست» عمل مي‌كردند و «مشكلي نبوده است». اين قرارگاه فرماندهان متعددي را به خود ديده است؛ با فرماندهي «محمد وفايي» آغاز شد و با «محمدباقر قاليباف»، «عبدالرضا عابد»، «رستم قاسمي»، «ابوالقاسم مظفري‌شمس»، «عبادالله عبداللهي» و «سعيد محمد» ادامه يافت و پس از استعفا/ بركناري پرحاشيه «محمد»، «حسين هوش‌السادات» سكان قرارگاه خاتم را بر عهده گرفت. فرمانده اين قرارگاه در سلسله مراتب از سوي فرمانده كل سپاه منصوب و او در واقع «جانشين فرمانده قرارگاه خاتم» مي‌شود و فرمانده اصلي همان فرمانده كل سپاه است ولي اصطلاحا به فرد منصوب شده «فرمانده قرارگاه» گفته مي‌شود.
فعاليت اقتصادي نه؛ فعاليت عمراني
با وجود اينكه فعاليت‌هاي اقتصادي سپاه از طريق دو شاخه «قرارگاه خاتم» و «بنياد تعاون سپاه» صورت مي‌گيرد، اما مقامات سپاه فعاليت «اقتصادي» سپاه را رد مي‌كنند و آن را در راستاي فعاليت «عمراني و سازندگي» مي‌دانند.
عبدالله حاجي‌صادقي، جانشين وقت نماينده ولي‌فقيه در سپاه، سال 1393 گفته بود: «حقيقتا ورود سپاه پاسداران در حوزه اقدامات اقتصادي هرگز منفعت‌طلبانه و تاجر‌مآبانه نبوده است كه زمينه‌ساز فساد اقتصادي و... شود.»
او يكسال بعد هم تاكيد كرده بود كه «سپاه اگر به حوزه اقتصادي نيز ورود كند در راستاي منفعت شخصي يا اقتصادي نيست، بلكه سبب صيانت از انقلاب اين ورود را انجام مي‌دهد.» حاجي‌صادقي تاكيد كرده بود كه «دولتمردان بايد اين نگاه را داشته باشند كه سپاه رقيب وزارتخانه‌ها نيست و اگر به حوزه‌اي هم ورود كند هدف آن تحكيم جايگاه دولت اسلامي است.»
اين نگاه در بين فرماندهان ارشد سپاه جاري است و از همين منظر، از فعاليت‌هاي قرارگاه خاتم دفاع مي‌كنند.
قرارگاه هلدينگ‌ها
اما اين قرارگاه كه 23 آذر ماه سالگرد تاسيس‌اش بوده، كم‌كم با گذر زمان بر حوزه فعاليت‌هاي آن افزوده شده است. در حال حاضر اين قرارگاه در قالب 7 هلدينگ فعاليت دارد كه البته هر كدام از شركت‌هاي متعددي تشكيل شده‌اند.
هلدينگ نفت، گاز و پتروشيمي
يكي از راهبردي‌ترين و مهم‌ترين زمينه‌هاي فعاليت اين نهاد در دهه‌هاي اخير بوده است. در زمان دولت‌هاي محمود احمدي‌نژاد و تحت تاثير تحريم‌ها، قرارگاه خاتم پروژه‌هاي اصلي توسعه ميادين پارس جنوبي و همين‌طور عسلويه را در دست گرفت. فعاليت‌هاي قرارگاه خاتم در زمينه نفت و گاز و پتروشيمي، از سال 1377 و «با كسب مجوز فرماندهي معظم كل قوا در 14/11/77» رسما فعاليت خود را آغاز كرد. 20 سال بعد، يعني سال 1397 مجموعه‌هاي فعال در زمينه‌هاي نفت و گاز و پتروشيمي تجميع شدند و هلدينگ فعلي را تشكيل دادند. «طرح توسعه فازهاي 13، 15، 16، 22، 23 و 24 پارس جنوبي»، «خطوط انتقال نفت، گاز، فرآورده و تلمبه‌خانه و خطوط انتقال آب» و ... از جمله مهم‌ترين پروژه‌هاي اجرا شده در اين هلدينگ بوده‌اند.
هلدينگ صنعت و معدن
يكي ديگر از هلدينگ‌هاي قرارگاه خاتم است. «معدن سرب و روي انگوران»، «معادن جنوب كرمان»، «معادن مس نايين» و ... از جمله پروژه‌هاي اين هلدينگ است. بخش صنعت و معدن در قرارگاه خاتم، از سال 1397 به شكل هلدينگ مشغول كار است.
هلدينگ نيرو و كشاورزي
از سازمان‌هاي تابعه قرارگاه خاتم است كه بنا به نوشته وب‌سايت اين نهاد، فعاليت‌هاي خود را از طريق «مديريت، مشاوره، طراحي، سرمايه‌گذاري، تداركات، اجرا و بهره‌برداري از طرح‌ها و پروژه‌هايي در گستره داخل و خارج از كشور» دنبال مي‌كند. «سد‌سازي»، «امور ريلي»، «نيروگاه»، «خطوط انتقال آب»، «خطوط انتقال نفت»، «آبياري و زهكشي» و ... ازجمله زمينه‌هاي فعاليت اين هلدينگ است. «پروژه خط 7 مترو تهران»، «احداث قطار برقي گلشهر كرج - شهر جديد هشتگرد»، «مترو فرودگاه امام حد فاصل شاهد تا پرند» و ... از جمله پروژه‌هاي هلدينگ نيرو و كشاورزي ذيل قرارگاه خاتم است. حضور در پروژه سد «گتوند» كه حواشي زيادي هم دارد، از ديگر اقدامات اين هلدينگ است.
هلدينگ راه و شهرسازي
اين بخش از فعاليت‌هاي قرارگاه، از قديمي‌ترين زمينه‌هاي كاري‌شان بوده است. از سال 1368 قرارگاه سازندگي كربلا ذيل قرارگاه خاتم، «به عنوان مجري طرح يا پيمانكار، با پشتوانه توان مهندسي و تجارب دوران دفاع مقدس وارد عرصه سازندگي كشور» شد و در زمينه‌هاي «حمل و نقل»، «سد و شبكه»، «خطوط انتقال»، «صنايع معدني»، «ابنيه» و ... فعاليت دارد. به نوشته وب‌سايت قرارگاه خاتم، «سال 1397 با تغيير و تحول ساختاري و تخصصي‌سازي قرب‌ها و گروه‌هاي تخصصي قرارگاه سازندگي خاتم‌الانبيا، نام گروه تخصصي كربلا به هلدينگ تخصصي راه و شهرسازي تغيير كرد.»
«پارك موزه دفاع مقدس»، «پل طبيعت تهران»، «مصلي تهران»، «تونل صدر، نيايش»، «راه‌آهن شيراز- اصفهان» و ... از جمله پروژه‌هاي متعدد اين بخش از قرارگاه خاتم بوده است.
هلدينگ دريايي و موسسات تابعه آن
از سال 1370 فعاليت خود را آغاز كرد. «شكست انحصار شركت‌هاي خارجي در اجراي پروژه‌هاي دريايي و انجام پروژه‌هاي خاص در اين حوزه و استقلال نظام مقدس جمهوري اسلامي در اين صنعت نظير توسعه بنادر شهيد رجايي، بندر بزرگ پارس جنوبي و...» و «حساسيت‌هاي بالا و رعايت مفاد پدافند غيرعامل در حوزه ساحلي در جنوب كشور (به خصوص خليج‌فارس) و غيرقابل اعتماد بودن شركت‌هاي خارجي» از جمله دلايل تشكيل اين هلدينگ در مجموعه قرارگاه خاتم بوده است.
«طرح و اجراي طولاني‌ترين اسكله بتني مجاور ساحل در 6 پست و طول كل 1800 متر»، طراحي، تامين مصالح و احداث پروژه‌هايي مانند «بندر پتروشيمي پارس»، «بندر شهيد رجايي فاز 1 و 2 و قسمت اول از فاز 3»، «بندر خدماتي و صادراتي تنبك (عسلويه)»، «فاز 1 بندر شهيد بهشتي چابهار»، «بزرگ‌ترين جزيره مصنوعي در مجاورت جزيره كيش» و ... از جمله اقدامات هلدينگ دريايي قرارگاه خاتم بوده است.
هلدينگ تخصصي مهندسين مشاور
از جمله هلدينگ‌هاي قرارگاه خاتم است كه «بيش از 1100 نفر نيروي تمام وقت در حوزه مهندسي» دارد. «طرح توسعه و ساماندهي حرم مطهر امام علي (ع)»، «بيمارستان 1000 تختخوابي تدبير تبريز»، «ساماندهي و توسعه حرم امام حسين (ع)»، «خدمات مشاور طراحي پدافند غير عامل فازهاي 17 و 18 پارس جنوبي»، «طراحي و مهندسي فازهاي 15و16»، «طرح توسعه ميدان گازي پارس جنوبي»، «طراحي و مهندسي فاز 13 طرح توسعه ميدان گازي پارس جنوبي»، «طراحي و مهندسي خط انتقال گاز بصره، نفط‌خانه بغداد» و «طراحي و مهندسي تونل آب كرج (سد اميركبير به تهران)» از جمله پروژه‌هايي است كه اين بخش از قرارگاه خاتم انجام داده است.
هلدينگ فناوري اطلاعات و ارتباطات
از زمان تشكيل، اين هلدينگ در سال 1384 با نام گروه تخصصي «سماوات» شناخته مي‌شده، در حوزه صنعت برق، مخابرات و فناوري اطلاعات (ICT) فعاليت داشته است. به نوشته وب‌سايت قرارگاه، گروه «سماوات» با بهره‌گيري از «سرمايه‌هاي انساني فاوا (فناوري اطلاعات و ارتباطات) سپاه و توانمندي‌هاي موجود در قرارگاه خاتم در سال اول تاسيس خود، شبكه ماهواره‌اي سماوات» را راه‌اندازي كرد. سال 1397 هم مانند ساير هلدينگ‌هاي قرارگاه، نامش تغيير كرد و به «هلدينگ تخصصي فناوري اطلاعات و ارتباطات» تبديل شد.
فعاليت‌هاي اجتماعي
قرارگاه خاتم در حوزه اجتماعي و فرهنگي هم فعاليت دارد. «سياستگذاري، برنامه‌ريزي، هدايت، كنترل و نظارت بر فعاليت‌هاي كشاورزي و محروميت‌زدايي»، «كمك به رفع فقر و محروميت و همچنين بهبود وضعيت معيشت مردم»، «پيوند مردم با نظام مقدس جمهوري اسلامي»، «ايجاد محبوبيت و اثبات كارآمدي نظام مقدس جمهوري اسلامي»، «ايجاد بارقه اميد و نشاط و رشد اقتصادي مردم»، «ترميم خرابي‌ها و آباداني مملكت و نمايش شكوه نظام اسلامي»، «حفظ شور و شعف براي پاسداري از نظام و جلوگيري از كاهش شور و شوق» و «حل مشكل مردم محروم و ستمديده» اهداف قرارگاه خاتم از اجراي پروژه‌هاي محروميت‌زدايي است كه ذيل حوزه اجتماعي اين مجموعه فعاليت مي‌كند.
پيوست فرهنگي
اين قرارگاه يك پيوست فرهنگي هم دارد كه در آن بر «تامين روحاني و عنصر فرهنگي متناسب با استعداد نيروي انساني و اقتضائات محيط كاري»، «تدارك تجهيزات و اعتبارات مالي و ابزاري جهت اجراي برنامه‌هاي فرهنگي و تبليغي پيش‌بيني شده»، «ايجاد نمازخانه در شأن والاي نماز و متناسب با جمعيت كارگاه» و ... از جمله الزامات آمده در اين پيوست است.
قراردادهاي شهرداري و دولت احمدي‌نژاد
با قرارگاه
اين قرارگاه براي برخي «خير» دارد و گويا «خير» آن براي برخي «شهرداران تهران» بيشتر است؛ شايد هم آن برخي شهرداران تهران براي قرارگاه «خير» دارند. مثلا محمود احمدي‌نژاد زماني كه شهردار تهران بود، مراودات زيادي با قرارگاه خاتم داشت. او سال 1382 در واكنش به واگذاري برخي پروژه‌هاي سازمان متبوعش به قرارگاه خاتم گفته بود: «يكي از شركت‌هاي وابسته به بنياد مستضعفان و همچنين قرارگاه سازندگي خاتم‌الانبيا وابسته به سپاه پذيرفته‌اند با پايين‌ترين قيمت در خدمت مردم باشند.» او سال 1383 هم درباره قراردادهاي متعددي كه شهرداري تهران با قرارگاه خاتم منعقد كرده بود، توضيح داد كه «حجم قراردادهاي شهرداري با قرارگاه خاتم كمتر از 10 درصد مجموعه عمليات عمراني شهرداري است. مجموع قراردادهايي كه شهرداري تهران با قرارگاه خاتم براي سال‌هاي 1382 و 1383 منعقد كرده، به ارزش 100 ميليارد تومان است كه اين رقم نمي‌تواند عمليات عمراني تهران را در انحصار اين قرارگاه قرار دهد.»
براي درك بهتر 100 ميليارد تومان در سال 1382 و 1383 بايد ذكر شود كه شهريور 1383، قيمت هر دلار امريكا 880 تومان و هر سكه طرح قديم، يكصد هزار تومان بوده است كه 100 ميليارد تومان آن زمان مي‌شده يك ميليون قطعه سكه طرح قديم.
اين مراودات، پس از رييس‌جمهوري شدن احمدي‌نژاد همچنان ادامه داشت؛ خصوصا پس از تحريم‌هاي بين‌المللي. در آن زمان برخي پروژه‌هاي نفتي و گازي به صورت «ترك تشريفات» به قرارگاه خاتم واگذار مي‌شد. حتي مراودات آنقدر زياد شد كه مرحوم رستم قاسمي از فرماندهان سابق قرارگاه خاتم، وزير نفت دولت احمدي‌نژاد شد.
قرارداد 20 هزار ميلياردي قاليباف و قرارگاه
زماني كه محمدباقر قاليباف شهردار تهران بود نيز قراردادهاي پر سر و صدايي بين شهرداري تهران و قرارگاه بسته شد. تير ماه 1393 خبرگزاري ايسنا در گزارشي اعلام كرد كه «شهرداري تهران دوم خردادماه با قرارگاه خاتم‌الانبيا تفاهمنامه‌اي20 هزار ميليارد توماني منعقد كرده تا بخش اعظمي از پروژه‌هاي عمراني شهر يا به نوعي كل اين پروژه‌ها توسط سپاه انجام شود». بر پايه اين تفاهمنامه، بنا شده بود كه از 20 هزار ميليارد تومان، «10 هزار ميليارد تومان به صورت نقدي و 10 هزار ميليارد تومان به صورت غيرنقدي از طريق تهاتر به سپاه تعلق گيرد».
گلايه‌هاي تند از روحاني
در دولت‌هاي حسن روحاني اما بابت اينكه برخي پروژه‌ها از سوي آنها اجرا نمي‌شد، برخي فرماندهان سپاه از دولت انتقاد مي‌كردند. تير ماه 1396 و پس از انتخابات رياست‌جمهوري دوازدهم، سردار عبادالله عبداللهي فرمانده وقت قرارگاه خاتم، در يك گفت‌وگوي تلويزيوني به شدت از دولت روحاني انتقاد كرد: «از دولت روحاني گلايه شديد دارم....آيا سزاوار است دولت با تفنگ و بي‌تفنگ مطرح شود.»
اشاره او به سخنان روحاني است كه در مراسم افطاري با فعالان اقتصادي درباره اجراي اصل 44 قانون اساسي گفته بود: «بخشي از اقتصاد دست يك دولت بي‌تفنگ بود كه آن را به يك دولت با تفنگ تحويل داديم، اين اقتصاد و خصوصي‌سازي نيست».
او 21 آذر 1395 در يك نشست خبري هم به قرارداد ساخت كشتي بين ايران و كره جنوبي اشاره كرده و گفته بود: «اينكه به ظرفيت داخل توجه نمي‌شود خود خيانت است... رييس‌جمهوري دستور عاجلانه لغو اين قرارداد را صادر كند...اين قرارداد بي‌توجهي به وضعيت داخل است و بايد حذف شود.»
قرارگاه در ونزوئلا
سردار عبداللهي همچنين گفته بود كه «گاهي اين نكته مطرح مي‌شود كه قرارگاه عرصه را بر پيمانكاران داخلي تنگ كرده، اما ما تنها عرصه را بر خارجي‌ها تنگ كرده‌ايم.» اين در حالي است كه پس از اجراي برجام، دولت وقت، تلاش زيادي داشت تا سرمايه‌گذاران خارجي را وارد كشور كند.
اما در حالي كه آن زمان به گفته فرمانده وقت عرصه را براي شركت‌هاي خارجي «تنگ» كرده بودند، خود قرارگاه در ونزوئلا نقش شركت خارجي را پيدا كرده است و آنجا «خدمات فني و مهندسي در حال انجام» دارد. همچنين اين قرارگاه در پروژه متروي كاراكاس نيز فعال است. در عراق هم پروژه بازسازي عتبات را بر عهده دارد.به هر شكل اين قرارگاه امروزه يكي از قوي‌ترين نهادهاي اقتصادي در ميان بخش «دولتي»، «خصوصي» و «خصولتي» است؛ قرارگاهي كه زيرمجموعه يك نهاد نظامي است و گردش مالي بالايي دارد و با گذشت 33 سال از تاسيس‌اش به سطحي از قدرت اقتصادي رسيده كه شايد كسي در روزهاي ابتدايي تاسيس فكرش را هم نمي‌كرد.