صد و هفتمين سالگرد انتشار نشريه كاوه
برلني‌ها
محمود فاضلي
مطبوعات از ميانه دوره قاجاريه به عنوان بزرگ‌ترين رسانه موجود، منعكس‌كننده حوادث، تحولات سياسي، اجتماعي و فضاي فكري جامعه آن دوران بودند. دوره‌اي كه ايران شاهد انقلاب مشروطيت و جهان شاهد جنگ جهاني اول بود. در داخل كشور نشريات مختلفي در شهرهاي تهران، تبريز، اصفهان، شيراز، مشهد و ديگر شهرها وارد عرصه سياست شده و هر يك به دنبال اهداف و برنامه‌هاي احزاب و رهبران خود بودند. در خارج از كشور و در شهرهاي استانبول، برلن، باكو، قاهره، كلكته و بغداد نيز ايرانيان نشرياتي را منتشر مي‌كردند. «نشريه كاوه» به‌واسطه حضور روشنفكران موثر آن دوران در تحريريه نشريه، از نشريات تاثيرگذار آن دوره
به شمار مي‌آيد. كاوه در شرايطي منتشر شد كه از يك‌سو بحران‌هاي عظيم سياسي و اجتماعي و اقتصادي ناشي از بن‌بست‌هاي مشروطه سراسر ايران را در بر گرفته بود. اين نشريه در جريان جنگ جهاني اول توسط مجموعه‌اي سياسي با نام «كميته دفاع ملي» در برلن متشكل از نخبگان ملي‌گراي پراكنده در اروپا منتشر مي‌شد. چهره‌هايي همچون حسنقليخان نواب سفير ايران در آلمان، علامه محمد قزويني، كاظمزاده ايرانشهر، ميرزا محمود غنيزاده، محمدعلي جمالزاده، ابراهيم پورداوود، عباس اقبال آشتياني و محمدعلي فروغي در تدوين و تحرير مقالات كاوه مشاركت داشتند و ايران‌شناسان مشهوري چون «ادوارد براون» انگليسي، «هانري ماسه» (خاورشناس و ايران‌شناس فرانسوي) و «آرتور كريستين سن» (مستشرق دانماركي) با آن همكاري مي‌كردند. اولين شماره نشريه «كاوه» به مديريت سيدحسن تقي‌زاده و به زبان فارسي روز سوم بهمن 1294 در برلن آلمان منتشر شد. تقي‌زاده كه بعد از كشته شدن مرحوم سيدعبدالله بهبهاني مجبور به ترك وطن شده بود و مدتي را در امريكا مي‌گذراند، در اين زمان مسووليت اداره اين ارتباط را برعهده گرفت. اين نشريه تلاش مي‌كرد در پوشش باستان‌گرايي احساسات ملي‌گرايانه و ضد روسي و موافق با آلمان را در ميان ايرانيان تقويت كند. نشريه كاوه با يك موسسه كوچك ايراني به نام «اداره كاوه» و در باطن دخيل در كارهاي سياسي ايام جنگ مربوط به آلمان و ايران فعاليت مي‌كرد. تقي‌زاده مدير كاوه، پيش از جنگ در امريكا و انگليس زندگي مي‌كرد اما در اوايل جنگ وارد برلن شد. اقدامات او براي ايران تا اندازه‌اي بود كه براي طرف آلماني مفيد باشد، يا حداقل براي مصالح درازمدت اين كشور بي‌ضرر ارزيابي شود. گروهي را كه تقي‌زاده دور خود جمع‌آوري كرده بود در راستاي مصالح آلمان فعاليت مي‌كردند. او كه با يك آلماني ازدواج كرده بود بعدها طرفدار بريتانيا شد. در يك گزارش محرمانه مقامات امريكايي در مورد او در سال 1322 آمده است: «او هميشه طرفدار بريتانيا و يك ميهن‌دوست بزرگ ايراني بود. با آنكه با يك آلماني ازدواج كرده بود، هميشه مخالف تجديد دوستي سياسي با آلمان بود.» در گزارش محرمانه ديگري، امريكاييان او را يكي از پرنفوذترين چهره پهنه عمومي (سياست) ايران توصيف كردند. ابهامي كه در مورد كارنامه او وجود دارد اين است كه دولت بريتانيا به‌رغم اطلاعش به نحو شگفت‌انگيزي هيچ‌گاه او را به خاطر نقش برجسته‌اش در فعاليت‌هاي ضدانگليسي ايرانيان مقيم برلن، كه در جريان جنگ جهاني اول عليه متفقين با آلمان همكاري نزديكي داشتند، مورد سرزنش قرار نداد.»
تقي‌زاده، درفش كاوياني را به عنوان نشان نشريه خود انتخاب مي‌كند و اعتقاد داشت درفش كاوياني بايد به جاي نشان شير و خورشيد نشان ملي ايرانيان باشد و مدعي بود قدمت درفش كاوياني برخلاف شير و خورشيد به پيش از اسلام مي‌رسد. عكس صفحه نخست كاوه تصويري از خيزش كاوه آهنگر با درفش كاوياني به همراه عده‌اي مردم عليه ضحاك را نشان مي‌داد. چاپ و نشر كاوه به دو دوره اول و دوم تقسيم مي‌شود: دوره اول چاپ آن از سوم بهمن 1294 ش آغاز شد و تا 15 شماره منتشر شد. در اين دوره كه همزمان با جنگ جهاني اول بود، كاوه يك نشريه سياسي و محتواي آن طرفداري از آلمان و متحدانش (عثماني، اتريش و بلغارستان) بود. اين نشريه در دوره جديد خود از سال 1338 تا 1340 به طور منظم هر ماه يك شماره منتشر مي‌شد. نخستين دوره چاپ كاوه ارگان حزب «دموكرات» به شمار مي‌رفت و محتوايي سياسي و تبليغاتي داشت. دوره دوم انتشار آن در قالب ماهنامهاي تحليلي در برلن آغاز و برعكس دوره نخست كه رويكردي صرفا سياسي داشت، اين‌بار با نگاهي انتقادي به مسائل اجتماعي- سياسي ايران و با رويكردي روشنفكرانه منتشر مي‌شد. كاوه در اندك مدت با استقبال گرم محافل روشنفكري ايران روبه‌رو بود و توانست از حد و حدود يك نشريه صرف خارج شده و باورهاي خود را تبديل به ديدگاه فكري رايج كند. با پايان جنگ جهاني، كاوه ديدگاه سياسي خود را تغيير داد و محتوايي ادبي-فرهنگي داشت. به اعتقاد اين نشريه، انحطاط ايران در عرصه علمي، فرهنگي و حتي اخلاقي باعث شده است كه ايران «صد هزار فرسنگ» از ملل متمدن اروپا عقب بماند! كاوه در كنار علاقه به تجدد، موضوعاتي مانند حقوق زنان و اقليت‌هاي ديني، ايجاد دولت نيرومند مركزي، آموزش همگاني، نخبه‌گرايي و ناسيوناليسم را مطرح مي‌كرد. كاوه در ميان جرايد و مجلات قديم و مجلات فارسي، نخستين نشريه‌اي است كه به نقد و معرفي كتب اروپايي مي‌پرداخت. تقي‌زاده در نخستين شماره دوره جديد كاوه نوشت: «خط مشي و روش تازه كاوه نسبتي با كاوه سابق ندارد و مندرجات آن علمي، ادبي و تاريخي است و مسلك و مقصدش بيشتر از هر چيز ترويج تمدن اروپايي است در ايران، جهاد بر ضد تعصب، خدمت به حفظ مليت و وحدت ملي ايران، مجاهدت در پاكيزگي و حفظ زبان و ادبيات فارسي از امراض و خطرهاي مستوليه بر آن و به قدر مقدور تقويت به آزادي داخلي و خارجي آن.»