مانور امريكايي در حياط خلوت مسكو
وزير خارجه امريكا با هدف افزايش انزواي جهاني روسيه به آسياي ميانه سفر كرد
تا اين كشورها را از نزديكي بيشتر با روسيه در جريان جنگ اوكراين بر حذر دارد
شهاب شهسواري
آنتوني بلينكن، وزير خارجه امريكا روز گذشته به سفر دو روزه خود به آسياي ميانه پايان داد تا براي شركت در اجلاس وزراي خارجه گروه ۲۰ به هندوستان برود. سفر وزير خارجه امريكا به آسياي ميانه كه حياط خلوت روسيه محسوب مي‌شود، تلاشي بود تا واشنگتن، در حالي كه تلاش مي‌كند روسيه را در جامعه جهاني منزوي كند، بتواند تاحدي بر روابط پنج كشور اين منطقه با مسكو تاثير بگذارد. سفر بلينكن به آسياي ميانه، نخستين سفر يك مقام ارشد دولت جو بايدن، رييس‌جمهور امريكا به كشورهاي منطقه آسياي ميانه محسوب مي‌شد. پنج كشور آسياي ميانه، قزاقستان، ازبكستان، تاجيكستان، قرقيزستان و تركمنستان، به شكل سنتي از متحدان نزديك روسيه محسوب مي‌شوند كه چه به لحاظ اقتصادي و چه به لحاظ امنيتي روابط بسيار نزديكي با مسكو دارند. قاسم جومرات توكايف، رييس‌جمهور قزاقستان از حمايت امريكا از «حاكميت ملي، تماميت ارضي، يكپارچگي و استقلال» تشكر كرد. چهار عبارت «حاكميت ملي، تماميت ارضي، يكپارچگي و استقلال» در طول سفر دو روزه بلينكن به منطقه بارها تكرار شد، عباراتي كه نشان مي‌داد تا چه حد واشنگتن قصد دارد بر نگراني كشورهاي منطقه نسبت به اينكه بعد از اوكراين، ممكن است نوبت به هر يك از جمهوري‌هاي سابق اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي برسد، تاكيد كند.
آنتوني بلينكن، در مقصد آخر سفر دو روزه‌اش در تاشكند ازبكستان به خبرنگاران گفت كه تهاجم روسيه به اوكراين «باعث نگراني گسترده در سراسر منطقه شده است.» وي تاكيد كرد: «وقتي يك كشور قدرتمند سعي مي‌كند تا مرزهاي كشور مستقلي در همسايگي‌اش را با استفاده از زور از بين ببرد، چه چيزي مي‌تواند جلوي اين كشور قدرتمند را بگيرد كه همين بلا را سر ديگر همسايگان نياورد؟» وي ادامه داد: «كشورهاي سراسر آسياي ميانه اين را مي‌دانند. ايالات‌متحده و همه متحدانش در سراسر دنيا هم اين را مي‌دانند و دقيقا به همين دليل است كه ما نسبت به استقلال، تماميت ارضي و استقلال نه تنها براي اوكراين، بلكه همه كشورهاي آسياي ميانه و سراسر جهان متعهد هستيم.» او گفت: «هيچ كشوري، به ويژه كشورهايي كه به‌طور سنتي در حلقه (نفوذ) مسكو بوده‌اند، نمي‌توانند تهديدات ناشي از تجاوز روسيه نه تنها به قلمرو خود، بلكه به نظم جهاني مبتني بر قانون و اقتصاد جهاني را ناديده بگيرند.»
انتظارات واقع‌گرايانه
مقام‌هاي امريكايي پيش از اين سفر تاكيد كرده بودند كه انتظار ندارند وزير خارجه امريكا بتواند پنج كشور آسياي مركزي را كاملا از حوزه نفوذ پكن و مسكو خارج كند. دونالد لو، دستيار وزير خارجه امريكا در امور آسياي ميانه و جنوبي به خبرنگاران گفته است كه انتظارات امريكا از اين سفر واقع‌گرايانه است و توقع ندارد كه پنج كشور آسياي ميانه روابط خود را با روسيه و چين قطع كنند. اين ديپلمات ارشد امريكايي گفته بود كه بلينكن قصد دارد كه مقام‌هاي اين پنج كشور را قانع كند كه واشنگتن «يك شريك قابل اعتماد» و متفاوت از مسكو و پكن است. دونالد لو به خبرنگاران گفت: «ما در حوزه تعامل اقتصادي چيزي براي عرضه داريم، در عين حال چيز‌هايي هم در مورد ارزش‌هاست كه روي ميز مي‌گذاريم.» هيچ يك از پنج كشوري كه در مذاكرات با آنتوني بلينكن حضور داشتند در قطعنامه‌هاي مجمع عمومي سازمان ملل متحد درخصوص محكوميت تهاجم نظامي روسيه به اوكراين، تاكنون راي مثبت نداده‌اند. در عين حال هيچ يك از اين كشورها تاكنون رسما از تهاجم نظامي روسيه به اوكراين حمايت نكرده‌اند.
جنيفر بريك مورتازاشويلي، كارشناس مسائل آسياي ميانه در انديشكده موقوفه كارنگي براي صلح بين‌الملل و استاد دانشگاه پيتزبورگ، معتقد است كه امريكا براي همكاري در آسياي ميانه هيچ محدوديتي ندارد. وي به مسكو تايمز مي‌گويد: «در ميان رهبران كشورهاي منطقه علاقه زيادي وجود دارد تا از روسيه فاصله بگيرند. به نظرم آنها باور دارند كه روسيه تهديدي براي آنها محسوب مي‌شود، اما جبر جغرافيايي باعث شده است كه كاري از دست‌شان بر نيايد و وضعيت اقتصادي هم باعث مي‌شود كه گزينه‌هاي زيادي نداشته باشند.» وي مي‌گويد: «درنتيجه من فكر مي‌كنم كه فرصتي واقعي براي ايالات‌متحده وجود دارد تا دست به ابتكار بزند و به گونه‌اي با رهبران منطقه تعامل كند كه وضعيت آنها را درك كند.»
دونالد لو در اين مورد به خبرنگاران گفت: «براي ما واضح است كه كشورهاي آسياي مركزي و هند روابط طولاني و پيچيده‌اي با روسيه داشته‌اند.» لو افزود: «من فكر نمي‌كنم آنها به اين زودي‌ها به اين روابط پايان دهند، اما ما با آنها در مورد نقشي كه مي‌توانند در اين درگيري ايفا كنند، صحبت مي‌كنيم.»
نيويورك‌تايمز مي‌نويسد كه امريكايي‌ها اميدوارند كشورهاي آسياي ميانه بتوانند در مقابل درخواست‌هاي مسكو براي حمايت بيشتر مقاومت كنند، به خصوص كه واشنگتن معتقد است در حال حاضر روسيه در ميدان نبرد دچار مشكل است و ارسال سلاح‌هاي سنگين‌تر به اوكراين مي‌تواند باعث دستاوردهاي بيشتر براي اوكراين شود. با اين حال دولت‌هاي آسياي ميانه درخواست‌هاي مشخصي از امريكا داشتند: نخست اينكه امريكا به شكل قابل توجهي مناسبات تجاري با منطقه را افزايش دهد و دوم اينكه كمك‌هاي اقتصادي به اين كشورها را افزايش دهد تا بتواند در مقابل نفوذ چين و روسيه در منطقه توازن ايجاد كند.
بعد از نشست با وزراي خارجه پنج كشور منطقه، آنتوني بلينكن اعلام كرد كه دولت امريكا درنظر دارد كه علاوه بر ۲۵ ميليون دلار كمك اقتصادي سال گذشته، ۲۰ ميليون دلار ديگر نيز كمك اقتصادي به منطقه ارايه دهد. او همچنين خبر داد كه امريكا قصد دارد ۵ ميليون دلار براي اتصال انرژي كشورهاي منطقه به يكديگر كمك بلاعوض ارايه دهد. با اين حال به نظر مي‌رسد آماري كه وزير خارجه امريكا در سفر به منطقه اعلام كرد، تناسب چنداني با سرمايه‌گذاري‌هاي كلان چين در منطقه كه در ابعاد صدها ميليارد دلار برآورد مي‌شود، نداشته باشد.
هشدار به چين
آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه امريكا روز سه‌شنبه بار ديگر به چين هشدار داد كه حمايت مادي مرگبار از روسيه در جنگ عليه اوكراين «مشكلاتي جدي» در پي خواهد داشت. طبق گزارش العالم به نقل از سي.ان.ان، آنتوني بلينكن كه در قزاقستان حضور داشت، گفت: «چين نمي‌تواند درخصوص تجاوزگري روسيه در اوكراين دوگانه عمل كند. پكن نمي‌تواند از يك طرف طرح صلح پيشنهاد دهد درحالي كه همزمان شعله‌هاي آتشي را كه روسيه برافروخته تقويت كند.» وي در ادامه گفت: «ما به صراحت به چين درباره تبعات و نتايج چنين حمايتي [از روسيه] هشدار داديم.» رييس دستگاه ديپلماسي امريكا اضافه كرد: «ما براي هدف قرار دادن شركت‌ها يا افرادي كه تحريم‌هاي ما را نقض مي‌كنند يا اينكه از تلاش‌هاي جنگي حمايت مي‌كنند ترديدي به خودمان راه نخواهيم داد.» آنتوني بلينكن كه بعد از آسياي ميانه براي شركت در اجلاس وزراي خارجه گروه ۲۰ راهي دهلي‌نو شد، روز چهارشنبه گفت كه برنامه‌اي براي ديدار با وزراي خارجه روسيه و چين در جريان نشست گروه ۲۰ در دهلي‌نو ندارد. سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه و چين گانگ، وزير خارجه چين در اين نشست حضور خواهند داشت. بلينكن در اين خصوص به خبرنگاران در پايتخت ازبكستان گفت: «هيچ برنامه‌اي براي ديدار (وزراي خارجه چين يا روسيه) در گروه ۲۰ وجود ندارد اگرچه گمان مي‌كنم ما مطمئنا در جلسات گروهي به شكلي با هم خواهيم بود.»
تلاش متقابل روسيه
روز سه‌شنبه، همزمان با آغاز اين سفر، مقام‌هاي مسكو حاضر به اظهارنظر رسمي درخصوص اين سفر نشدند. ديميتري پسكوف، سخنگوي كرملين در واكنش به اين سفر از سوي بلينكن به منطقه گفت: «دولت روسيه به دنبال اظهارنظر درباره اين سفر نيست، چون بر روابط همكاري با كشورهاي حوزه آسياي مركزي تمركز دارد.» پسكوف همچنين گفت: «روسيه با كشورهاي آسياي ميانه روابط دوجانبه خودش را دارد.» ديپلمات‌ها و تحليلگران معتقدند كه رهبران كشورهاي آسياي ميانه روي مرزي باريكي درخصوص روابط با روسيه حركت مي‌كنند، آنها از يك‌سو توافقنامه‌هاي امنيتي مشترك با روسيه دارند و از سوي ديگر به شدت از لحاظ اقتصادي به مسكو وابسته هستند.
با اين حال نگراني در بين كشورهاي آسياي ميانه درخصوص عملكرد آينده روسيه جدي است. براي مثال، قزاقستان كه طولاني‌ترين مرزهاي زميني را در بين پنج كشور منطقه با روسيه دارد، جمعيت بزرگ روس‌تبار در كشور خود دارد كه ممكن است زماني براي انضمام بخشي از خاك قزاقستان به روسيه تلاش كنند يا اينكه همانند اوكراين، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه تصميم بگيرد براي «حمايت» از روس‌تبارهاي قزاقستان مستقيما وارد عمل شود.
اميل جوروئف، پژوهشگر انديشكده چهارراه آسياي ميانه (Crossroads Central Asia) در بيشكك، پايتخت قرقيزستان تاكيد مي‌كند كه ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه در ماه‌هاي گذشته تمام تلاش خود را به كار برده است تا نفوذ مسكو را در منطقه آسياي ميانه حفظ كند و دست‌كم به هر يك از اين پنج كشور سفر انجام داده است. جوروئف به نيويورك‌تايمز مي‌گويد: «اين اقدامات پوتين نشان مي‌دهد كه او تا حد زيادي مستاصل است.» به اعتقاد اين پژوهشگر پوتين قصد دارد در زماني كه كشورهاي متعددي به ويژه در اروپا او را به عنوان يك جنايتكار جنگي طرد كرده‌اند، نشان دهد كه هنوز دوستاني دارد. جوروئف مي‌گويد: «پوتين توانايي جادويي‌اش را از دست داده است، اما همچنان اهرم‌هاي قدرتمندتري در اين كشورها [در آسياي ميانه] نسبت به ايالات‌متحده امريكا دارد.»
ديدار وزير خارجه امريكا با رييس‌جمهور قزاقستان
قاسم جومرت توكايف، رييس‌جمهور قزاقستان با آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه امريكا كه در چارچوب سفري رسمي در آستانه به‌سر مي‌برد، ديدار و گفت‌وگو كرد. براساس بيانيه رياست‌جمهوري قزاقستان، توكايف در اين ديدار اعلام كرد كه از زمان برقراري روابط ديپلماتيك، همكاري‌هاي خوبي در قالب‌هاي دوجانبه و چندجانبه ميان واشنگتن و آستانه ايجاد شده است. وي با تاكيد بر اينكه اين سفر از نظر تسريع در همكاري‌هاي راهبردي بين دو كشور اهميت ويژه‌اي دارد، افزود: «ما مشاركت‌هاي بلندمدت بسيار خوب و قابل اعتمادي در زمينه‌هاي استراتژيك مانند امنيت، انرژي، تجارت و سرمايه‌گذاري داريم و آماده‌ايم اين همكاري‌ها را توسعه دهيم.» توكايف همچنين اعلام كرد كه امريكا با سرمايه‌گذاري بيش از 62 ميليارد دلاري يكي از بزرگ‌ترين سرمايه‌گذاران در قزاقستان است.
ديدار وزير خارجه امريكا با رييس‌جمهور ازبكستان
آنتوني بلينكن، وزير امور خارجه امريكا روز چهارشنبه در تاشكند پايتخت ازبكستان با شوكت ميرضيايف، رييس‌جمهور اين كشور ديدار و درباره مسائل منطقه‌اي گفت‌وگو كرد. ند پرايس، سخنگوي وزارت خارجه امريكا روز چهارشنبه به وقت محلي اعلام كرد: «بلينكن در اين ديدار بر حمايت امريكا از حاكميت، استقلال و تماميت ارضي ازبكستان تاكيد كرد.» وي افزود: «بلينكن از ميرضيايف به خاطر رهبري ازبكستاندر منطقه1+C5 و افزايش ارتباطات منطقه‌اي و حمايت از احترام به حقوق دختران و زنان در افغانستان قدرداني كرد.» به گفته ند پرايس، دو طرف درخصوص برنامه اصلاحات ازبكستان از‌جمله اهميت توانمندسازي زنان و آزادي رسانه‌ها گفت‌وگو كردند. بلينكن در اين ديدار به حمايت امريكا از رشد اقتصادي ازبكستان تاكيد كرد.