ترفند تورمي دولت براي جبران كسري بودجه

گروه اقتصادي

آخرين گزارش قابل استناد بانك مركزي از روندهاي پولي كشور نشان مي‌دهد كه سهم «پول» از نقدينگي همچنان پيشتاز رقابت با ديگر اجزاي آن است. اين آمار مربوط به دي ماه سال 1401 است و بانك مركزي ديگر آمار تازه‌اي منتشر نكرده. اما در تعطيلات نوروز امسال، به شيوه‌اي عجيب در خبري چند خطي درباره «وضعيت نقدينگي ريالي بخش غير دولتي» كه يك جدول نيز پيوست آن بود، اعلام كرد كه «اين شاخص از 32.5 درصد در يازدهم اسفند سال 1400 به 27.8 درصد در يازدهم اسفند 1401 كاهش يافته است.» اين‌گونه اعلام آمار و ارقام پولي توسط مهم‌ترين نهاد سياستگذار پولي بي‌سابقه است. ضمن اينكه چنين متغيري قابل مقايسه با رشد كل نقدينگي نيست. بنابراين بايد منتظر اعلام آمارهاي تازه پولي بود. با اين حال در اين گزارش نگاهي داريم به موضوع «پايه پولي» كه نقش مهمي را در كنترل تورم بازي مي‌كند. 

پايه پولي در نقطه جوش
بر مبناي گزارش بانك مركزي رشد سالانه پايه پولي تا تير ۱۴۰۱ تا نزديكي ۲۵ درصد كاهش يافته بود. اما در دي ماه به 38.2 درصد رسيده. رسيدن اين شاخص به مرز ۴۰ درصد در حالي رخ داده كه ميانگين رشد اين متغير در سال‌هاي ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ حدود ۱۹ درصد بوده است. در واقع رشد پايه پولي در يك دوره يكساله دي 1400 به 1401 دوبرابر دوره 8 ساله 1390 تا 1398 شده است. 
اما در اين يك‌سال چه اتفاقي افتاده است؟ براي پاسخ به اين سوال بايد به «اجزاي پايه پولي» نگاه كرد. اجزاي پايه پولي شامل اين موارد است: خالص دارايي‌هاي خارجي بانك مركزي، خالص مطالبات بانك مركزي از بخش دولتي، مطالبات بانك مركزي از بانك‌ها و خالص ساير اقلام بانك مركزي. هر يك از اين اجزا تعريف مشخصي در علم حسابداري دارند و تاثير خود را بر پايه پولي مي‌گذارند. اما يك نگاه كلي نشان مي‌دهد كه بالاترين سهم از رشد يكساله پول پرقدرت تا دي‌ماه را مطالبات بانك مركزي از بانك‌ها داشته است. به عبارت ديگر، از آن 38.2 درصد رشد پايه پولي در يكساله دي 1401 به دي 1400، 23.2 واحد متعلق به اين جزء است. در مقابل، اثر رشد خالص دارايي‌هاي خارجي بانك مركزي نظير ارز و طلا، 8.7 درصد و خالص مطالبات بانك مركزي از دولت در حد ناچيز 1.1 درصد بوده است. 

جايگزين كردن بانك‌ها به جاي بانك مركزي 
چهارم دي ماه سال گذشته وزير امور اقتصادي و دارايي با حضور در جلسه ارزي مجلس اعلام كرد: «در دي ماه پارسال دولت بيش از ۴۰ هزار ميليارد تومان كسري استفاده از تنخواه بانك مركزي صورت گرفته بود، ابتداي دي ماه امسال اين استقراض به صفر رسيد و امروز در شرايطي صحبت مي‌كنيم كه شايد براي اولين‌بار در ايام گذشته، مساله كسري بودجه و استقراض از بانک مركزي به كمترين عدد ممكن نزول پيدا كرده است.»
احسان خاندوزي، وزير امور اقتصادي و دارايي در حالي از «به صفر رسيدن استقراض دولت از بانك مركزي» به عنوان يك «دستاورد» صحبت كرده كه حالا و با آمارهاي بانك مركزي مي‌توان پي برد چنين «دستاورد عظيمي» به دست آمده است. اتفاق جديد كه به شكل «دومينويي» اثر شديدي بر چاپ پول پرقدرت داشته، اين است: دولت به جاي استفاده از تنخواه بانك مركزي، دست به استقراض از شبكه بانكي زده است. شبكه بانكي به دليل كسري منابع مالي روي به استقراض از بانك مركزي آورده و بانك مركزي با فشار به منابع پايه پولي اين «ناترازي» را جبران كرده است. در واقع روي كاغذ، اين حرف كه «استقراض دولت از بانك مركزي متوقف شده» درست است. اما «شكل» اين استقراض تغيير كرده و از بانك مركزي به بانك‌ها منتقل شده و آنها هم به نوبه خود براي جبران اين هزينه‌ها، دست به دامن بانك مركزي شده‌اند. 
به اين آمار دقت كنيد: «حجم بدهي بانك‌ها به بانك مركزي در دي ماه امسال به ۳۰۷ هزار ميليارد تومان افزايش يافته است.» همين الان مطابق ترازنامه نظام بانكي، بخش دولتي 800 هزار ميليارد تومان به بانك‌ها بدهكار است و روشي كه دولت در پيش گرفته، استقراض غيرمستقيم پول از بانك مركزي است. دولت به بانك‌ها فشار مي‌آورد و خود را بدهكار آنها مي‌كند. بانك‌ها هم به بانك مركزي فشار مي‌آورند و بدهكار بانك مركزي مي‌شوند. در نهايت پول پرقدرت است كه «چاپ» مي‌شود و در سرفصل «پايه پولي» قرار مي‌گيرد. نقدينگي را افزايش مي‌دهد و «پول داغ» به دليل ركود موجود در اقتصاد ايران هر لحظه آماده حمله به يك بازار سوداگرانه مي‌شود. 

پول پرقدرت چيست؟
پول پرقدرت عبارت است از پولي كه مستقيما توسط بانك مركزي به وجود مي‌آيد و شامل موارد ترازنامه بانك مركزي مي‌شود. به بياني ساده، پول پرقدرت برابر است با جمع اسكناس و مسكوك به علاوه سپرده‌هاي بانكي نزد بانك مركزي. در واقع پايه پولي، منبعي است كه توسط بانك مركزي منتشر شده و در چرخه اقتصاد در اختيار بانك‌هاي تجاري قرار مي‌گيرد، به گونه‌اي كه بانك‌ها مي‌توانند با استفاده از اين منابع و از طريق خلق پول بانكي به گسترش حجم پول بپردازند.
پايه پولي از اجزايي تشكيل شده است؛ اولين جزء آن خالص دارايي‌هاي خارجي است. در اين بخش عمدتا طلا و ارز قرار مي‌گيرند. وقتي در ترازنامه بانك مركزي جزو طلا مثبت مي‌شود به معناي آن است كه بانك مركزي در ازاي دريافت طلا معادل ريالي آن را به صاحبان طلا داده است. بانك مركزي همچنين ارزهاي خارجي را در بانك‌هاي طرف قرارداد خود ذخيره كرده و معادل آن ريال چاپ مي‌كند. 
بخش دوم بدهي دولت به بانك مركزي است. اين بخشي است كه در سال‌هاي گذشته به‌ شدت مورد توجه بوده است. در اين بخش دولت دست به استقراض از بانك مركزي مي‌زند و بانك مركزي نيز بدون اينكه دو جزء قبلي پايه پولي را دراختيار داشته باشد، پول چاپ مي‌كند. بخش سوم نيز بدهي بانك‌ها به بانك مركزي است. بانك مركزي به بانك‌ها وام مي‌دهد. اگر نرخ بهره بازار بيشتر از نرخ بهره‌اي باشد كه بانك مركزي با آن وام داده، در واقع دست به انتشار پول پرقدرت زده است.

اقتصاد ايران در معرض پول داغ
نقدينگي از دو جزء تشكيل شده: پول و شبه پول. پول همان چيزي است كه به سرعت قابل نقد شدن است. پول را مي‌توان به هر جايي برد و با آن چيزي خريد. چه به صورت نقد باشد و چه به صورت اعتباري. بخش عمده‌اي از پول را سپرده‌هاي جاري و چك تشكيل مي‌دهند. در مقابل، شبه پول به سپرده‌هاي بلندمدتي گفته مي‌شود كه مردم در بانك‌ها دارند. وقتي شبه پول به پول (اعم از اسكناس يا سكه و ارز و سپرده‌هاي جاري و چك و...) تبديل مي‌شود، نقدينگي به جاي ماندن در حساب‌هاي بانكي به سطح جامعه مي‌آيد و هر لحظه به يك بازار هجوم مي‌برد. 
نسبت پول به شبه ‌پول در دي ماه سال گذشته به حدود 33 درصد رسيده كه از فروردين 10 سال قبل، بي‌سابقه است. در واقع سهم پول از نقدينگي به بالاترين سطح خود در يك دهه اخير رسيده و حالا در آستانه سال 1402، آماده ورود به بازارهاي مختلف سوداگرانه است. زماني كه سهم پول از نقدينگي بالا مي‌رود يك پيام براي جامعه دارد: «تورم در كمين است و بايد مراقب ريال بود.» همين بالا گرفتن انتظارات تورمي است كه در نهايت موجب هجوم «پول داغ» به بازارهاي دارايي مي‌شود. 
آماري كه در اين گزارش ارايه شد، مربوط به دي ماه سال گذشته است و ما همچنان منتظر آمارهاي تازه از وضعيت متغيرهاي پولي هستيم تا نگاه روشن‌تري به تحولات آينده تورم داشته باشيم.