خوزستان و چالش‌ها و فرصت‌هايش
مهدي زارع
سفر نوروزي به استان خوزستان در فروردين 1402 براي نگارنده و خانواده فرصتي مجدد براي آشنايي مجدد با فرصت‌ها و چالش‌هاي اين منطقه شگفت‌انگيز از سرزمين‌مان بود. شواهد باستان‌شناسي نشان مي‌دهد كه سكونت انسان‌ها، قدمت پرورش و اهلي كردن حيوانات در تپه علي‌كوش به 6700 سال قبل از ميلاد مي‌رسد. موارد زيادي مربوط به عصر حجر، عصر مس، عصر مفرغ و آغاز زندگي شهري در اين شهر يافت شده است. دايره و تنبك. شواهد باستان‌شناسي نشان مي‌دهد كه قدمت سكونت انسان، كشاورزي و رام كردن حيوانات در تپه علي‌كوش به 6700 سال قبل از ميلاد مي‌رسد. استان حاصلخيز و تاريخي خوزستان به تنهايي داراي ذخاير نفتي كافي براي پوشش بيشتر هزينه‌هاي 30 استان ديگر است. خوزستان 64.057 كيلومتر مربع وسعت دارد. طبق آخرين سرشماري در سال1395 خوزستان 4.7 ميليون نفر جمعيت دارد. اين استان از نظر فعاليت‌هاي اقتصادي دومين استان مهم و بدون درآمدهاي نفت چهارمين استان است. در استان 29.7 درصد از خانوارها متعلق به سه دهك پايين جامعه هستند. 11 شهر خشكسالي را تجربه مي‌كنند و 700 روستا با مشكل آب آشاميدني مواجه هستند. بر اساس يك مطالعه شاخص توسعه انساني در استان خوزستان و مقايسه آن با كل ايران در سال‌هاي 1375 تا 1395، از 0.64 در سال 1375 به سطح بالاي 0.74 در سال 1395 رسيده است. استان خوزستان در شاخص توسعه انساني با بخش نفت وضع بهتري دارد. بديهي است كه خوزستان سهم مهمي در اقتصاد ايران دارد. فولاد، شكر، كشاورزي و برق از منابع مهم توليدي اين استان است. اين ميادين نفت و گاز و همچنين صنايع پتروشيمي خوزستان هستند كه مولد واقعي ثروت خوزستانند. در سال 1398، خوزستان 15.1 درصد - پس از تهران (21.6 درصد) - دومين سهم بزرگ از توليد ناخالص داخلي ايران داشت. خراسان رضوي 4.9 درصد از توليد ناخالص داخلي و استان اصفهان 5.7 درصد از توليد ناخالص داخلي ايران را شكل مي‌دهند. خوزستان داراي نرخ بيكاري 13.9 درصد است كه بالاترين نرخ در بين چهار استاني است كه سهم بزرگي در توليد ناخالص داخلي ايران دارند. عمده درآمد حاصل از صنايع نفت، گاز و پتروشيمي استان است. به عنوان مثال، مجتمع پتروشيمي بندر امام كه در اوايل دهه 1350 ساخته شد، سالانه بيش از 300 ميليون دلار درآمد در خوزستان ايجاد مي‌كند. اولين اكتشاف نفت در خاورميانه در خوزستان (مسجد سليمان) توسط تاجر انگليسي ويليام دارسي در سال 1908 اتفاق افتاد. سرمايه‌گذاري او به شركت نفت انگليس و ايران منتقل شد و بعدا از ملي شدن صنعت نفت ايران به رهبري زنده‌ياد دكتر محمد مصدق، شركت ملي نفت ايران و شركت بريتيش پتروليوم (BP) به عنوان شركت‌هاي نفتي مهم جهان تشكيل شدند. اكثر ذخاير نفتي ايران هنوز در خوزستان قرار دارد. اين استان به‌طور متوسط بيش از 80 درصد توليد نفت كشور و نزديك به 20 درصد توليد گاز ايران را توليد مي‌كند. با نگاهي به پتانسيل توليد نفت بدون تحريم، مي‌توان دريافت كه ايران به‌طور ميانگين بين سال‌هاي 1394 تا 1398 روزانه 4.35 ميليون بشكه در روز توليد كرده است. پتانسيل توليد نفت و گاز خوزستان نزديك به 100 ميليارد دلار در سال است كه از توليد ناخالص داخلي سالانه كشورهايي مانند عمان يا بلغارستان نيز بيشتر است. در خوزستان 12 تا از مهم‌ترين سدهاي ايران ساخته شده است . سد دز، سد مارون، سد شهيد عباسپور، سد كارون ۳، سد كارون ۴، سد كرخه، سد گتوند، سد مسجدسليمان بند ميزان، سد تنظيمي دزفول، سد آبريز، سد جره از مهم‌ترين تاسيسات هيدروليكي ايران هستند.
از نظر جغرافيايي، خوزستان يكي از مهم‌ترين حوضه‌هاي آب كشور است. اين حوزه شامل بزرگ كرخه، كارون، زهره-جراحي است.
اين استان سالانه به‌طور متوسط 330 ميليمتر بارندگي دريافت مي‌كند. در سال 1399، بارندگي سالانه در حوضه بزرگ كارون 399 ميليمتر بود در حالي كه حوضه‌هاي كرخه، زهره- جراحي به ترتيب 294 ميليمتر و 345 ميليمتر بارندگي درآن سال دريافت كردند. ظرفيت كل مخازن سد در استان 21.3 ميليارد مترمكعب و ميزان پرشدگي آنها 13.3 ميليارد مترمكعب است. حجم كل ذخيره آب هفت سد مخزن بزرگ در خوزستان 16 ميليارد مترمكعب است. اول دي‌ماه 1400، ميزان كسري مخزن در خوزستان 74 درصد گزارش شد. اين استان داراي موقعيت انحصاري در كشور با حجم سالانه در 31 ميليارد مترمكعب و آب ذخيره شده در سفره‌هاي زيرزميني 3 ميليارد مترمكعب است. از نظر مصرف آب، مي‌توان اظهار داشت كه سالانه 31 ميليارد مترمكعب آب در كل استان مصرف مي‌شود.
90 درصد از آب‌هاي سطحي در خوزستان در بخش كشاورزي استفاده مي‌شود، در حالي كه 10 درصد باقيمانده از اين آب در صنعت و به عنوان آب آشاميدني مصرف مي‌شود. حوضه آب در جنوب غربي ايران 26 درصد از حوضه اصلي آب در كشور را تشكيل مي‌دهد، شامل رودخانه‌هاي مهمي مانند كارون، كره، دز، زهره-جراحي است. در سال‌هاي اخير، شهرهاي آبادان و خرمشهر استان خوزستان با كمبود آب شديد روبه‌رو شدند. بيشتر اراضي كشاورزي از بين رفت و نخلستان‌هاي بي‌شماري در اين مناطق به دليل كمبود آب شديد و آب شور آسيب ديدند. يكي ديگر از دلايل اصلي بحران آب در خوزستان، تبخير آب در پشت سدهاي استان مانند سد كرخه است. از آنجا كه درجه حرارت در تابستان به بيش از 50 درجه مي‌رسد، تبخير آب از درياچه سدها تشديد مي‌شود. علاوه بر پروژه كوهرنگ-3 تونل‌هاي بهجت‌آباد -1 و -2 آب را به رودخانه زاينده‌رود منتقل مي‌كنند. كشت محصولات زراعي بين سال‌هاي 1386 تا 1395 تقريبا دوبرابر شده است و برنج در منطقه‌اي بالغ بر 85000 هكتار در شمال استان خوزستان كشت مي‌شود.
پنج رودخانه و سرشاخه‌هاي كارون، دز، زهره، كرخه و جراحي در خوزستان در چند سال گذشته همواره با مشكل كم آبي به ويژه در پايين‌دست سدهاي ساخته شده روبه‌رو بوده‌اند. تا دهه پنجاه شمسي تنها دو سد روي كل رودخانه كارون به طول 950 كيلومتر وجود داشت. سپس در اواسط دهه شصت، در اوج جنگ ايران و عراق، دولت شروع به ساخت سدهاي جديد در سراسر خوزستان كرد. اين سدها باعث شد كه آب رودخانه در مناطق بالادست استان در مخازن ذخيره شود. كارون اكنون عملا در بعضي ماه‌هاي تابستان و رودخانه دز بعد از شهر شوشتر خشك مي‌شود، كرخه قبل از رسيدن به حميديه نيز به همين وضع مي‌رسد.
امروزه بيش از 2000 روستا به دليل تركيبي از تغييرات اقليمي و كمبود آب خالي از سكنه هستند. پايتخت خوزستان، اهواز ميزبان بيشترين جمعيت حاشيه‌نشين كشور است. بر اساس آمار رسمي ايران، بيش از 10000 نفر از 63 روستا و دهكده مختلف در منطقه دهدز، به شهرهاي اطراف مانند ايذه، اهواز، مركزيت شهر دهدز به شهرك‌هاي جديدالتاسيس كوچ كردند، چراكه در محدوده آبگيري رودخانه كارون، پس از آبگرفتگي سد كارون-3 در آبان 1382 در مخزن سد قرار گرفتند.
مهاجرت، خشكسالي، دماي تقريبا غيرقابل تحمل، آلودگي كارخانجات و نواحي صنعتي، كمبود فرصت براي پرورش استعدادها، باعث مهاجرت حداقل 200 هزار نفر از خوزستان در پنج سال اخير شده است. بسياري از اهالي روستاهاي غرب خوزستان به دامداري اشتغال دارند. كم‌آبي و خشك شدن رودخانه كرخه دام‌هاي آنها را بي‌آب كرده است. در عوض، آنها از فاضلاب شهري استفاده مي‌كنند. در خوزستان علاوه بر تسهيلات پتروشيمي در ماهشهر، پالايشگاه بزرگ نفت در آبادان و تاسيسات توليد آهن و فولاد در اهواز قرار دارد. بندرهاي مهم اين كشور مانند امام خميني، ماهشهر در خوزستان واقع شده‌اند. توسعه پايدار نياز فوري براي تضمين آينده قابل سكونت و آباد اين منطقه است.