بازوي پژوهشي اتاق تهران بررسي كرد
آيا دلارزدايي امكان‌پذير است؟
معاونت بررسي‌هاي اقتصادي اتاق بازرگاني، صنايع، معادن و كشاورزي تهران در گزارشي با عنوان «دلارزدايي، بررسي دلايل و امكان‌پذيري آن» با جمع‌آوري مهم‌ترين نتايج مطالعات اخير در اين حوزه، به اين موضوع پرداخته كه جايگزيني دلار به چه دلايلي در حال افزايش است و اينكه از بين رفتن تسلط دلار در آينده نزديك قابل پيش‌بيني است يا خير و دلايل و استدلال‌هاي آن چيست.
از ديدگاه اين پژوهش، جهان از يك سيستم تك‌قطبي به يك سيستم چند قطبي در حال حركت است و اين درنهايت به اين معني است كه جهان در حال دور شدن از دلار امريكا و حركت به سمت سبدي از ارزهاي جهاني است و انتظار مي‌رود يوآن چين و روپيه هند احتمالا نقش مهمي در تجارت منطقه‌اي، حداقل در آسيا دارا باشند.
دلارزدايي به وضعيتي اشاره دارد كه كشورها بنا به دلايلي اقدام به حذف دلار به عنوان ارز اصلي در اقتصاد خود مي‌كنند. كمرنگ شدن نقش دلار در يك اقتصاد نيازمند شناسايي كاركردهاي دلار در اقتصاد و براساس آن اتخاذ راه‌حل‌هاي مناسب براي يافتن جايگزين است. عمدتا دلار در كشورها سه كاركرد اصلي «واسطه مبادله»، «ذخيره ارزش» و «سنجش ارزش» را دارد.
جايگزيني دلار با ساير ارزها كه طي دهه‌هاي گذشته چند بار از سوي كشورهاي گوناگون انجام شده است، به دلايلي همچون مقابله يا مهار سياست استفاده از دلار به عنوان ابزار تحريم، تسهيل مبادلات ارزي برمبناي پول ملي شركاي تجاري، ناپايداري و افزايش بدهي امريكا و نگراني از بروز بحران بانكي در جهان صورت مي‌گيرد.
براي جهاني شدن يك ارز لازم است هشت متغير و ويژگي اصلي، از جمله سهم ارز مورد نظر از تجارت جهاني، سهم ارز مورد نظر از توليد ناخالص داخلي جهان، سهم ارز مورد نظر از وام‌هاي فرامرزي، سهم ارز مورد نظر از اوراق بدهي بين‌المللي، سهم و حجم ارز مورد نظر از تراكنش‌هاي خارجي براساس حجم معاملات فاركس، سهم ارز مورد نظر از ذخاير ارز خارجي كشورها و پرداخت‌هاي انجام‌شده از طريق سيستم پرداخت بين‌المللي سویيفت مورد بررسي قرار گيرد. براساس آخرين آمارها، دلار امريكا در تمامي هشت شاخص فوق در رتبه نخست ارزهاي جهان قرار دارد.
به عنوان نمونه براي بررسي امكان‌سنجي تبديل يوآن چين به يك ارز جهاني لازم است اين ارز در هشت ويژگي عنوان‌شده از دلار امريكا پيشي بگيرد كه در حال حاضر تنها در دو مورد نخست، يوآن به دلار نزديك است و براساس گزارش برخي مراكز بين‌المللي پيش‌بيني مي‌شود تا سال ۲۰۳۵ از نظر توليد ناخالص داخلي اسمي، اقتصاد چين از ايالات‌متحده پيشي بگيرد؛ ولي در شش شاخص ديگر فعلا چيني‌ها سهم خاصي ندارند. توسعه بخش مالي، زيربناي تقويت نقش يوآن به عنوان يك ارز جهاني است و لازم است بخش مالي اين اقتصاد مشابه امريكا از توسعه‌يافتگي لازم برخوردار شود تا شرايط مشابه با نقش دلار را در بازارهاي بين‌المللي ايفا كند.
جايگزيني دلار در روسيه
كل معاملات يوآن چين در بورس مسكو طي ماه مارس ۲۰۲۳ به ركورد ۲ تريليون روبل رسيد كه ۷۴ برابر بيشتر از سال ۲۰۲۲ با رقم ۲۷ ميليارد روبل است. در ماه مزبور يوآن چين براي دومين ماه متوالي از ارزهاي دلار و يورو به ترتيب با كل ارزش تبادلات 1.69 تريليون و 1.26 تريليون روبل پيشي گرفته است.
از ابتداي ماه مارس ۲۰۲۳، ارزش برابري يوآن در برابر روبل 5.5درصد افزايش يافته و تا پايان معاملات ۴ آوريل همين سال به 11.5 روبل نيز رسيده است.
براساس داده‌هاي جمع‌آوري‌شده از معاملات روزانه ارزها در بورس مسكو توسط بلومبرگ، از ماه فوريه ۲۰۲۳ حجم معاملات يوآن چين براي اولين‌بار از دلار پيشي گرفته و اين اختلاف در ماه مارس بيشتر نيز شده است و اين درحالي است كه قبل از تهاجم روسيه به اوكراين، حجم معاملات يوآن در بازار روسيه ناچيز بود. اين تغييرات همزمان با تحريم‌هاي جديد اعمال‌شده در اوايل سال ۲۰۲۳ بر روسيه بر تعدادي از بانك‌هاي روسيه كه توانايي انجام نقل و انتقالات برون مرزي به دلار و ساير ارزهاي خارجي را همچنان حفظ كرده بودند، تاثير گذاشتند.
استفاده از دلار به عنوان ابزار تحريم
استفاده از دلار به عنوان سلاح، بزرگ‌ترين تهديد براي موقعيت آن به عنوان يك ذخيره ارزي جهاني است. به عنوان مثال زماني كه ۶۰۰ ميليارد دلار از ذخاير روسيه در عرض چند روز مسدود شد، اين سيگنال به كشورهاي ديگر ارسال شد كه ايالات‌متحده مي‌تواند از تحريم و به تبع آن ارز خود به عنوان ابزاري براي تحقق اهداف سياست خارجي استفاده كند. در نتيجه اين اقدام، برخي كارشناسان عنوان مي‌كنند كه احتمال دارد كشورهاي بيشتري نسبت به موضوع تسلط ايالات‌متحده امريكا محتاط شوند و برخي به آرامي تركيب ذخاير ارزي خود را از دلار امريكا به ساير ارزها تغيير دهند. علاوه بر اين از آنجا كه غرب همچنان از تحريم‌ها به عنوان ابزار سياست خارجي استفاده مي‌كند، انتظار پرداخت بدهي‌هاي خارجي به دلار هم ممكن است واقع‌بينانه و شدني نباشد. همچنين با توجه به تجربه ۲۰ سال اخير و تحولات مربوط به تغيير نقش دلار در بازارهاي جهاني، چشم‌انداز مسير ۲۰ ساله،
۳۰ ساله و ۵۰ ساله آينده پيش‌بيني وجود بيش از يك‌ارز غالب در جهان منطقي به نظر مي‌رسد؛ اما مراحل و شرايط لازم براي رسيدن به اين شرايط بسيار زياد است و در نتيجه تحقق آن را به اين زوديها غيرمحتمل مي‌سازد. آنچه در آينده نزديك ممكن است اتفاق بيفتد تغيير در ميزان مطلوبيت ذخاير احتياطي اندوخته دلاري توسط كشورهاست.
البته اين احتمال كه اين ذخاير دلاري ممكن است با تصميم مقامات ايالات‌متحده مسدود شود با وجود اينكه اين تصميمات از نظر كشورهاي صاحب ذخاير، مستبدانه به نظر مي‌رسد، نيز وجود دارد. احتمال مزبور سودمندي ذخاير دلاري را كاهش مي‌دهد؛ ولي به اين معني نيست كه جايگزين بهتري براي آن وجود دارد. در شرايط فعلي در واقع جايگزيني كه نسبتا امن‌تر از دلار امريكا باشد وجود ندارد، ضمن اينكه امن بودن يك مفهوم مطلق نيست، بلكه مفهومي نسبي است و اين واقعيت كه ذخاير دلاري ممكن است، كمي كمتر امن به نظر برسد به اين معني نيست كه ساير موارد، به‌طور نسبي ايمن‌تر هستند.
با توجه به اينكه يكي از مهم‌ترين دلايل كشورها براي دلارزدايي، موضوع تحريم‌هاي بين‌المللي و استفاده ايالات‌متحده از دلار به عنوان ابزار تسليحاتي عليه كشورهاي تحت تحريم است، لازم است ايران نيز اقداماتي در راستاي كمرنگ كردن نقش دلار در اقتصاد خود ضمن مديريت بهتر درآمدهاي ارزي به‌ويژه درآمدهاي حاصل از صادرات نفت و گاز طبيعي، از طريق بهينه‌سازي تركيب سبد ارزي و مديريت بهتر ذخاير ارزي خود در ساير كشورها انجام دهد.