گروه اقتصادي
بيش از چهار دهه است كه ايران با چالش‌هاي ناشي از برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني در كشور مواجه است. چالشي كه شيوه مديريت امروزي بر شدت بحراني شدن آن افزوده است. طبق داده‌هاي بازوي پژوهشي مجلس، در سال‌هاي ابتدايي دهه 1360 خورشيدي بود كه روند افزايش كسري منابع آب زيرزميني در ايران شروع شد و امروز در دهه 1400 كشور با كسري معادل 143 ميليارد مترمكعب آب مواجه هستيم. بر همين اساس از سال‌هاي پاياني دهه 90 شاهد فرونشست در تمام استان‌هاي كشور هستيم. بر مبناي آمار موجود در سال 98 پديده فرونشست تقريبا براي تمام استان‌هاي كشور گزارش شد. وضعيتي كه در حال گسترش است. كارشناسان مركز پژوهش‌هاي مجلس در گزارشي مي‌گويند وضعيت آتي بحران فرونشست در ايران در صورت داشتن برنامه اقدام مناسب و البته فوري امكان بهبود خواهد داشت. يكي از جنبه‌هاي نگراني در رابطه با بحث فرونشست در آينده، آسيب‌پذيري بالاي مناطق شهري و كلانشهري مانند تهران حتي با نرخ كمتر فرونشست وجود دارد. در تهران تمركز بالاي طرح‌ها و بخش‌هاي مهم صنعتي و همچنين زيرساخت‌هاي حياتي مرتبط با بخش‌هاي عمراني وجود دارد كه رصد مستمر شرايط در اين نقطه و نقاط مشابه را بيش از پيش مطرح مي‌كند. يكي از مسائل نگران‌كننده و پيچيده مساله آسيب روزافزون فرونشست‌ها به زيرساخت‌هاي حياتي همچون حمل‌ونقل جاده‌اي، ريلي، كانال‌هاي انتقال آب، زيرساخت‌هاي انتقال و توزيع برق و... است. امروز كانال‌هاي انتقال آب در دشت‌هاي با نرخ فرونشست بالا مانند دشت قزوين چالش‌برانگيز شده است.
به باور كارشناسان در مجموع يكي از مهم‌ترين جنبه‌ها و آسيب‌هاي پديده فرونشست در آينده و در ايران بروز بحران‌هاي اقتصادي، اجتماعي و امنيتي در صورت تداوم وضع موجود و جلوگيري از گسترش بحران توسط تمام ارگان‌هاي ذي‌ربط است. اين كارشناسان سپس 10 پيشنهاد براي اصلاح وضع موجود به سياستگذاران پيشنهاد مي‌دهند.
فرونشست در ايران و جهان
فرونشست زمين به عنوان يكي از آثار ناگوار كسري و تهي شده آبخوانها، دامنگير بسياري از نقاط جهان است. پديده‌اي كه گسترش آن موجب آسيب جدي به بسياري از جنبه‌هاي محيط زيستي، اجتماعي و اقتصادي زندگي ساكنان مناطق آسيب ديده خواهد شد. يكي از مهم‌ترين آثار آن كاهش قدرت ذخيره آبخوانها در نتيجه كاهش تخلخل موجود در مصالح آن است. اثري كه مي‌تواند به نابودي حيات در گستره وسيعي از مناطق آسيب‌ديده و بروز امواج عظيم مهاجرت و مشكلات اجتماعي و همچنين امنيتي منجر شود.
به‌طور خاص در ايران تقريبا براي تمام استان‌ها بازه‌اي از مقادير نرخ فرونشست گزارش شده است. به علت افزايش بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني و افزايش كسري تجمعي آبخوانها در سال‌هاي اخير، مقدار فرونشست زمين در بسياري از نقاط كشور رو به افزايش بوده است.
روند نگران‌كننده افزايش اين كسري و عدم امكان تجديدشوندگي آبخوانها حداقل در كوتاه‌مدت، موجب نگراني بسياري از صاحب‌نظران و كارشناسان حوزه‌هاي آب و محيط زيست شده است. تاكنون راهكارهايي براي جلوگيري از گسترش بحران و نجات مناطق آسيب‌ديده توسط متخصصان و كارشناسان حوزه‌هاي مرتبط ارايه شده است. در ادامه براي تحقق اين هدف، يعني كنترل بحران كسري آبخوانها و به تبع آن ايجاد پديده فرونشست زمين در مناطق آسيب‌ديده، كارشناسان مركز پژوهش‌هاي مجلس 10 پيشنهاد مطرح كرده‌اند.
پيشنهاد يكم
نياز است تجربيات كشورهايي كه به نوعي توانسته‌اند در مواجهه با حل بحران فرونشست زمين عملكرد بهتر و موفق‌تري داشته باشند مورد توجه مديران و تصميم‌گيران نهادهاي مرتبط قرار گيرد. در اين راستا به علت ماهيت مهم بحران نياز است مراكز پژوهشي خاصي با وظيفه جمع‌آوري و مستندسازي راهكارها و راه‌حل‌هاي كارآمد بين‌المللي و حتي داخلي ايجاد و حمايت شوند. همچنين نياز است با ايجاد كارگروه‌هاي تخصصي كارآمدي در رابطه با تمام ابعاد و جنبه‌هاي پديده فرونشست پژوهش و اظهارنظر صورت گيرد. اين جنبه‌ها اعم از محيط زيستي، اجتماعي، اقتصادي و امنيتي لازم است به صورت مجزا بررسي و براي حالت وقوع هر كدام از آنها راهكار و شرايط برون‌رفتي پيش‌بيني شود.
پيشنهاد دوم
نياز است وضعيت آسيب‌ديدگي حوزه‌هاي مختلف محيط زيستي، اقتصادي، اجتماعي و احيانا امنيت ملي در خلال وقوع پديده فرونشست طي ساليان اخير بحث و بررسي شود. موارد مستند و ثبت شده اين آسيب‌ها در تمام نقاط كشور و همچنين خسارت‌هاي حاصل از پديده فرونشست بر اين حوزهها نياز است به صورت مستقيم و شفاف در دسترس نهادهاي تصميم‌گير، مديران ارشد و سياستگذاران حوزه‌هاي مختلف قرار گيرد. اين رويكرد منجر به آگاهي بيشتر نهادهاي تصميم‌گير از گسترش ابعاد اين مساله در آينده شده و به جلب نظر، اقدام عملي و فوري آنها براي جلوگيري از وخامت اوضاع در آينده مي‌انجامد.
پيشنهاد سوم
به باور كارشناسان نياز است روند مستندسازي و رصد نرخ فرونشست در مناطق مختلف كشور با دقت بالاتري نسبت به قبل و با كمك تجهيزات به‌روز موجود در جهان انجام گيرد. در اين رابطه نياز است روند ورود سامانه‌هاي كارآمد مرتبط با پايش و ثبت اين پديده در كشور تسهيل شود. به دليل عدم قطعيت‌هاي مرتبط با مساله آب زيرزميني و عدم اطمينان كافي از مقدار واقعي كسري تجمعي آبخوان خصوصا در مناطق با برداشت‌هاي غيرمجاز بالا، نياز است سامانه‌ها با دقت بالاتري خصوصا در مناطق بحراني و كمتر پايش شده عمل ثبت و گزارش داده را انجام دهند.
پيشنهاد چهارم
ايجاد سامانه‌هاي اطلاعاتي و ثبت داده براي پايش همزمان مصرف و همچنين نرخ فرونشست يك نياز اساسي است. رابطه مستقيم نرخ فرونشست با افزايش تعداد نقاط بهره‌برداري (خصوصا چاه‌هاي غيرمجاز)، اهميت ايجاد يك سيستم اطلاعاتي ثبت داده برخط در سطح ملي و با مديريت محلي همانند آنچه در مورد سدهاي كشور وجود دارد را بيش از پيش آشكار مي‌كند. اهميت اين سيستم اطلاعاتي به ويژه در ثبت و گزارش داده‌هاي آماري مبتني بر مشاهدات ميداني منظم و دقيق براي پيش‌بيني بهتر شرايط در آينده خصوصا در جهت پيشگيري از وخامت بحران در مناطق با وضعيت بهتر از لحاظِ فرونشست است.
پيشنهاد پنجم
با توجه به متغير بودن نرخ فرونشست در نقاط مختلف كشور، نياز است كه براساس وضعيت وخامت اوضاع در دشت‌هاي كشور، اولويت اقدامات فوري ميداني به مناطق با نرخ فرونشست بالا داده شود. بدين معنا كه ممكن است، حجم بالايي از تجهيزات پايش وضعيت، نيروهاي گشت و بازرسي، اقدامات كنترلي ميداني مانند پُر و مسلوب‌المنفعه كردن چاه‌هاي غيرمجاز و حتي چاه‌هاي مجاز كم بازده و مشكل‌زا در كنار منابع مالي و انساني در آن مناطق متمركز شود. اين رويكرد براي اين است تا بتوان به كنترل اوضاع در زمان نسبتا كوتاهي كمك كند. علاوه بر اين، اعمال اقدامات، قوانين و سازوكارهاي محلي خصوصا در مناطق بحراني يك ضرورت است. نياز است در مناطق با نرخ فرونشست بالاتر سازوكارهاي محلي و قوانين قوي‌تري هر چند كوتاه‌مدت يا ميان‌مدت اعمال شود. اين رويكرد نبايد به اعمال نظر سليقه‌اي خارج از اصول كارشناسي و مديريت بحران در نواحي آسيب‌ديده تعبير شود. يكي از برنامه‌ها و ابزارهاي قانوني براي اين منظور، طرح احيا و تعادل‌بخشي منابع آب زيرزميني است. اگرچه اين طرح در بسياري از موارد حداقل در زمان پيش‌بيني شده براي تعدادي از پروژه‌ها ناموفق بوده، اما نياز است حداقل براي مناطق با آسيب‌ديدگي بالا، اين برنامه و احيانا ساير برنامه‌هاي مكمل و بهتر، با سرعت و دقت بالاتري اجرا شود.
پيشنهاد ششم
در راستاي ايجاد يك عزم ملي براي مقابله با بحران رو به رشد فرونشست زمين در كشور، نياز است همكاري گسترده‌اي ميان نهادهاي مختلف و ارگان‌هاي اجرايي در راستاي مديريت بحران و دوري از اختلافات سنتي و مرسوم بين سازماني شكل گيرد. در اين راستا نياز است حمايت‌هاي آموزشي، فني، مالي، نيروي انساني و حتي رسانه‌اي مناسبي در راستاي حل مساله در كشور ايجاد شود. علاوه بر اين رويكرد، گسترش، حمايت و تدوين ساير برنامه‌هاي توليد اشتغال از طريق همكاري نزديك تمام ارگان‌ها در كشور نيازي مهم و اساسي براي برداشتن بار اضافي اشتغال در حوزه كشاورزي است. در اين راستا توسعه صنايع با آب‌بري كمتر، حمايت از ساير صنايع مانند صنعت گردشگري، حمايت مالي از مشاغل خانگي و مرتبط با توسعه خصوصا در مناطق روستايي و به‌طوركلي‌تر ترويج برنامه‌هاي توسعه اشتغال در سطح ملي، نيازهايي است كه بايد براي كمك به بهبود شرايط در كشور در زمان كوتاهي پيگيري و اجرايي شود. فوريت‌بخشي به اجراي اين مساله، نهايتا به كنترل بحران فرونشست در نقاط مختلف كشور مي‌انجامد.
پيشنهاد هفتم
گسترش، تقويت و حمايت از نهادهاي اجتماعي، تشكل‌هاي صنفي وابسته مانند كشاورزان و ساير بهره‌برداران بخش‌هاي صنعتي، سازمان‌هاي مردم‌نهاد و نخبگان و نيروهاي مورد اعتماد مردم در راستاي مقابله با پديده فرونشست، جدي و حياتي است. در اين ميان نياز است سهم تحكم نهادهاي مرتبط به فرم سنتي آن كاهش يافته و چاره‌انديشي براي حل بحران با ساير نهادهاي اجتماعي به اشتراك گذاشته شود. اين راهكار در كنار شفافيت بالا در اطلاع‌رساني و مستندسازي عمق بحران خصوصا در مناطق با آسيب بالا، منجر به حساسيت بيشتر مردم و نهادهاي اجتماعي درباره آن شده و نهايتا جلب حمايت و اعتماد آنان را در پي خواهد شد.
پيشنهاد هشتم
يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي پيشِ روي حوزه آب و محيط زيست در كشور، بحث به كارگيري نيروي انساني كارآزموده، ماهر و دغدغه‌مند است. نياز اساسي حال حاضر، افزايش قدرت علمي و مديريتي كشور در مواجهه با بحران‌هاي اين حوزهها از طريق سپردن مسائل حساس به افراد داراي تخصص مرتبط و دانش كافي است. در اين راستا، ايجاد بسترها و برنامه‌هاي مناسب به منظور به كارگيري نخبگان و متخصصان اين حوزهها و جلوگيري از مهاجرت آنها، يك ضرورت، مسووليت و وظيفه ملي است. تاثيرات و ارتباط زنجيره‌اي توجه به اين مساله بر وضعيت نهايي فرونشست و كنترل ابعاد مخرب آن انكارناپذير است.
پيشنهاد نهم
يكي از مباحث مهم در روند كنترل بحران، آگاهي‌بخشي و اطلاع‌رساني دقيق، به موقع و شفاف اين بحران‌ها از طريق ابزارها و امكانات موجود است. در اين رابطه بايد مباحث مربوط به آب زيرزميني و فرونشست زمين به بحث روز جامعه و محافل آموزشي در تمام مقاطع تحصيلي تبديل شود به اميد آنكه حساسيت لازم در رابطه با بحران در جامعه به وجود آيد. نياز است اين مساله به صورت جدي و فوري به مباحث آموزشي همه مقاطع تحصيلي وارد شود. همچنين در بستر اثربخش رسانه‌هاي جمعي، بايد برنامه‌هاي آموزشي و تخصصي مورد نياز جهت تشريح اصولي ابعاد و پيامدهاي بحران ايجاد شود.
آخرين پيشنهاد
در زمينه اعمال و تدوين هرگونه قانون و سند بالادستي بايد از اين اصل مهم كه منابع آب به خصوص آب‌هاي زيرزميني يك ثروت و سرمايه ملي است، صيانت و حراست شود. بايد به بهترين وجه ممكن از تعرض و آسيب به منابع آب زيرزميني در گستره جغرافيايي كشور ممانعت شود. لزوم اعمال اين اصل بنيادين بايد منجر به آن شود كه هيچ دستگاه، صنف، گروه و فرد خاصي به خود اجازه رفتار سليقه‌اي با منابع آب زيرزميني و همچنين رويارويي سليقه‌اي با سازوكارهاي قانوني، كنترلي و نظارتي مرتبط با آن را ندهد. در اين راستا نياز است هزينه هرگونه آسيب و تعرض به اين سرمايه حياتي ملي تا حد معقولي بالا باشد تا به سودجويان و قانون‌گريزان اجازه سوءاستفاده از آن را ندهد. در اين صورت مي‌توان به آينده حل بحران در آب‌هاي زيرزميني و پديده فرونشست زمين در كشور اميدوار بود.