مركز ملي مطالعات راهبردي كشاورزي و آب اتاق ايران ارايه كرد
سناريوهاي تداوم خشكسالي در سال آبي 1402
مركز ملي مطالعات راهبردي كشاورزي و آب اتاق ايران در بيانيه‌اي از وضعيت منابع آب كشور در سال آبي 1402-1401 گفته است. در بخشي از اين بيانيه آمده است:به‌رغم آنچه در برخي رسانه‌ها درخصوص پربارش بودن سال آبي جاري منتشر شده و اين تصور را در اذهان عمومي ايجاد كرده كه تنش‌هاي آبي كشور كاهش يافته است، آمار و ارقام بيانگر شرايط نامطلوب منابع آب كشور در سال آبي جاري است. در اين بيانيه آمده است: اطلاعات بارش تجمعي از ابتداي مهر ماه سال 1401 تا تاريخ 29 ارديبهشت سال جاري ارايه شده توسط مركز ملي اقليم و مديريت بحران خشكسالي سازمان هواشناسي كشور نشان مي‌دهد كه در 26 استان كشور كم‌بارشي قابل توجه و به خصوص در استان‌هاي خراسان رضوي، قزوين، سمنان، سيستان و بلوچستان و تهران كم‌بارشي بسيار شديد نسبت به متوسط بلندمدت گزارش شده است. در ميان 5 استان ديگر تنها استان بوشهر افزايش قابل توجه نسبت به متوسط درازمدت داشته است و در 4 استان كهگيلويه و بويراحمد، خوزستان، يزد و كردستان افزايش جزيي بارش نسبت به متوسط درازمدت رخ داده است. ميزان بارش در كل پهنه كشور از ابتداي مهر ماه سال 1401 تا تاريخ 29 ارديبهشت ماه 1402، بيش از 21درصد در مقايسه با متوسط بلندمدت بارش كاهش داشته است.
تداوم خشكسالي تا 36 ماه آينده
شاخص‌هاي خشكسالي مانند SPI و SPEI 3 ماهه تا 36 ماهه نشاندهنده تداوم خشكسالي متوسط تا بسيار شديد در غالب مناطق كشور است. تشديد و تداوم كم‌بارشي و خشكسالي و همچنين افزايش فراواني اين پديده مخرب در دهه‌‌هاي اخير موجب كاهش رطوبت خاك و رخداد تمام مراحل خشكسالي هواشناسي، كشاورزي و هيدرولوژي در غالب مناطق كشور شده و اثرات آن سبب بروز مسائل اجتماعي گسترده مانند كاهش معيشت و درآمد كشاورزان، افزايش فقر و مهاجرت اقليمي و اثرات مخرب محيط‌زيستي مانند كاهش دبي رودخانه‌ها، كاهش سرانه آب قابل دسترس و بروز تنش‌هاي آبي، كاهش آب يا خشك شدن تالاب‌ها و درياچه‌ها و تخريب محيط‌زيست شده است.
كاهش 50 درصدي ورودي آب به سدها
اطلاعات منتشر شده توسط دفتر اطلاعات و داده‌هاي آب شركت مديريت منابع آب ايران نشاندهنده كاهش حدود 50درصدي ورودي به سدهاي كشور
به خصوص در حوضه‌هاي آبريز فلات مركزي و شرقي كشور و سفيد رودبزرگ نسبت به متوسط 5 ساله اخير است. همچنين در حوضه آبريز شمال‌غرب كشور شامل ارس و درياچه اروميه، حدود 25درصد و در حوضه‌هاي آبريز كرخه و مرزي غرب نيز 35درصد كاهش ورودي به سدها نسبت به متوسط 5 سال اخير گزارش شده است.
باتوجه به تداوم خشكسالي هواشناسي در عمده مساحت كشور، حجم ورودي و ذخيره سدها نسبت به متوسط 5 ساله اخير، در مناطق پهناوري از كشور به خصوص در استان‌هاي تهران، خراسان رضوي، اردبيل، آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي، هرمزگان، خراسان شمالي، همدان، گلستان، سيستان و بلوچستان، مازندران، گيلان، كرمان و مركزي كاهش قابل ملاحظه‌اي يافته است.
در اين بيانيه درباره ملاحظات شهري محورهايي مشخص شده است: انتظار مي‌رود استان‌هايي كه در آنها حجم ورودي و ذخيره سدها كاهش قابل ملاحظه داشته است از نظر تامين آب شرب شهري با چالش‌هاي اساسي روبه‌رو شوند. لذا، مشاركت گسترده مردمي براي همكاري در كاهش مصارف آب شرب و اجراي برنامه‌هاي مديريت مصرف آب نظير توزيع اقلام كاهنده مصرف آب، كنترل فشار و استفاده از ابزارهاي تشويقي و تنبيهي اقتصادي به خصوص در شهرهاي بزرگ و كلان‌شهرها براي عبور از تابستان سال جاري ضروري است. اين امر مستلزم هم‌افزايي سمن‌ها، شهرداري‌ها، رسانه‌ها، دستگاه‌هاي مختلف دولتي و ساير قوا براي تقويت اجراي برنامه‌هاي مديريت مصرف آب شرب است. اعمال مديريت كاهش قابل ملاحظه مصرف آب فضاي سبز هم از منظر كاهش برداشت آب و هم از منظر جلب مشاركت شهروندان ضروري است. اطلاع‌رساني شفاف در مورد محدوديت‌هاي كمي و كيفي در تامين آب شهرها در ماه‌هاي پيش روي سال آبي جاري پيش‌نياز جلب مشاركت‌هاي مردمي در مديريت مصرف آب است. به جاي حفر چاه‌هاي جديد براي تامين آب شرب در مناطقي كه سدها از ذخيره كافي برخوردار نيستند تا حد امكان از چاه‌هاي موجود كشاورزي كمك گرفته شود. همچنين بازچرخاني آب شرب نبايد منجر به بارگذاري جديد بر منابع آب شود. در مناطق مرزي به خصوص نوار مرزي شرق، استفاده از تمام ظرفيت‌هاي ديپلماسي فعال برمبناي منافع مشترك براي تحقق حق‌آبه ايران از منابع آب مشترك ضروري است.
ملاحظات آب كشاورزي
در اين بيانيه درباره ملاحظات آب كشاورزي محورهايي مشخص شده است: توصيه شده مشوق‌هايي براي جلوگيري از انجام كشت تابستانه محصولات پرآب‌بر در مناطق داراي خشكسالي هواشناسي شديد و بسيار شديد در تابستان 1402 تعريف و اجرايي شود. به جاي پرداخت خسارت خشكسالي به كشاورزان آسيب‌‌ديده از كم‌بارشي‌ها بعد از وقوع خشكسالي، از رويكرد پرداخت براي خدمات اكوسيستمي به صورت پيشگيرانه استفاده شده و قبل از وقوع خشكسالي، همكاري كشاورزان آسيب‌پذيرتر در برنامه‌هاي حفاظت از منابع آب و خاك جلب شود. از ظرفيت‌هاي شبكه ترويج در بخش كشاورزي براي آگاهي‌بخشي به كشاورزان در مورد وضعيت وخيم منابع آب استفاده شود.
ملاحظات حكمراني آب
در اين بيانيه همچنين درباره ملاحظات حكمراني آب محورهايي مشخص شده است: جلوگيري از هر گونه افزايش مصرف آب (تبخير و تعرق) در قالب برنامه‌هاي توسعه ضروري است. در اين مورد لازم است بخش آب دولت به صورت شفاف و در محضر افكار عمومي درخصوص زيانبار بودن اين‌گونه برنامه‌ها اطلاع‌رساني نمايد. پيشي گرفتن كاهش حجم ذخيره سدها نسبت به كاهش بارش متوسط حوضه‌ها نشاندهنده افزايش روزافزون برداشت‌هاي مستقيم آب از رودخانه در حوضه‌هاي بالادست سدهاست. اقدام عاجل در مورد ساماندهي حق‌آبه‌هاي آب سطحي و صدور پروانه بهره‌برداري و تفكيك بهره‌‌برداران مجاز و غيرمجاز آب سطحي ضروري است. شايان ذكر است كه وزارت نيرو از سال 1361 تاكنون براساس قوانين و مصوبه‌هاي مختلف موظف به صدور پروانه براي بهره‌‌برداران از آب سطحي بوده كه اين امر به عنوان اولين پيش‌نياز حكمراني بر منابع آب سطحي (به عنوان مصداقي پيچيده از مشتركات) هنوز محقق نشده است. مستندسازي جامع و دقيق اثرات تغيير اقليم بر آب و هوا، تبخير و تعرق و منابع آب كشور پيش‌نيازي براي شروع فرآيند اصلاح نظام بازتخصيص آب است. اين مهم سال‌هاست كه به تاخير افتاده است و شدت گرفتن بيش از پيش تنش‌هاي آبي، مي‌تواند پيچيدگي‌هاي اجرايي و حقوقي تحول در نظام تخصيص آب كشور را صد چندان كند. همكاري فرابخشي و فراقوه‌اي در مديريت تنش‌هاي آبي در سال جاري و سال‌هاي مشابه ضروري است. تقويت ظرفيت‌هاي نهادي موجود نظير شوراي عالي آب، كارگروه ملي سازگاري با كم‌آبي و تشكيل شوراي ملي گفت‌وگوي آب (پيشنهاد مشترك اتاق بازرگاني و مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي) مي‌تواند هزينه‌هاي عبور از تنش‌هاي آبي جاري و پيش رو را كاهش دهد.