نگاهي به كتاب «طبقه، سياست و نظريه اجتماعي»
سياست‌ورزي و مردم
مرتضي ويسي
آصف بيات را بايد از آن دست ايرانشناسان دغدغه‌مند دانست كه با پيگيري وقايع و تحولات داخلي ايران و خاورميانه به‌طور كل، نگاه واقع‌بينانه و علمي ارايه می‌كنند. برخلاف بسياري از ايرانشناسان كه فعاليت خود را محدود به فضاي آكادميك مي‌كنند آصف بيات سعي دارد تحولات رخ‌داده در منطقه به خصوص ايران را از نزديك رصد كرده و براي اين تحولات تبيين‌هاي متقن و علمي ارايه كند. آثار منتشرشده از سوي او كاملا گواه بر اين امر هستند. كتاب «طبقه، سياست و نظريه اجتماعي» اثر آصف بيات كه اخيرا از سوي نشر شيرازه روانه بازار شده از اين امر مستثني نيست.
كتاب «طبقه، سياست و نظريه اجتماعي» متشكل از مجموعه مقالاتي است كه آصف بيات بين سال‌هاي 2018 – 1994 نگاشته است. محوريت اين مقالات عموما ايران و خاورميانه است. كتاب كه از دو بخش تشكيل شده است بخش اول آن مربوط به مباحث نظري كه شامل مناطق جغرافيايي و نظريه‌هاي اجتماعي، مطالعه جوامع خاورميانه، سياست جواني، حاشيه‌اي بودن: مصيبت يا موهبت است.
در اين بخش بيات سعي كرده تا پيش كشيدن مباحث امكانات و محدوديت‌هاي سياست‌ورزي در خاورميانه و ايران را به تصوير بكشد. اينكه در مواجهه با ايران يا خاورميانه چه ميزان بايد در بند نظريات بود و چه ميزان در بند وقايع و تحولات؟ جايگاه هركدام چه ميزان است؟ مساله بومي بودن علم يا غير بومي بودن؟ و به‌طور كل مساله روش‌شناسي خاورميانه بايد چگونه باشد؟
در ادامه بيات به يكي از محوري‌ترين پديده‌هاي خاورميانه پرداخته است يعني مساله جواني. اينكه جوانان چه ميزان مي‌توانند در سرنوشت يك كشور به خصوص كشورهاي خاورميانه نقش داشته باشند از اهميت بالايي برخوردار است. در اين ميان نويسنده به توان و موانع سياسي اين پديده پرداخته است. اينكه آيا جوانان بالذات انقلابي هستند يا منفعل؟ جوانان چگونه وارد سياست مي‌شوند و چه تواني دارند؟
مقاله حاشيه‌اي بودن: مصيبت يا موهبت؟ سعي دارد از زاويه ديگري به مقوله فرودستان و زندگي انسان‌هاي حاشيه‌اي بپردازد. حاشيه‌اي بودن به چه معناست؟ انسان حاشيه‌اي كيست؟ چه نسبتي بين فرودستي و حاشيه‌اي بودن وجود دارد؟ در ادامه نويسنده تاكيد مي‌كند حاشيه‌اي بودن وضعيتي است كه صرفا فرودستان با آن مواجه نيستند بلكه افراد بسياري حتي ثروتمندان مي‌توانند به اين حس دچار شوند و اينكه حاشيه‌اي بودن براي فرودستان صرفا مصيبت نيست بلكه توانايي ايجاد امكانات جديدي براي بقاي‌شان دارد.
دربخشی به مقوله طبقه و سياست پرداخته است. اين بخش شامل چهار مقاله است. تاريخنگاري طبقه و كارگران در ايران، آيا طبقه نافي ملت است؟ كارگران و دموكراسي در ايران، گرامشي در تهران.
در اين بخش بيات با بيان و نقد گرايش‌ها و جريان‌هاي مختلف تاريخنگاري طبقه كارگر و كارگران در ايران به نحوي تاريخ مطالعات كارگري در ايران را نيز مورد بحث و گفت‌وگو قرار داده است. نويسنده جريان‌هايي مانند گرايش‌هاي شرق‌شناسانه، ماركسيستي، سوسيال‌دموكراسي و در نهايت تاريخنگاري اسلامي را مورد بحث و بررسي قرار داده است. در مقالات بعدي به رابطه طبقه و ملت، كارگران و دموكراسي در ايران پرداخته است كه هركدام به نحوي مساله ايران را نيز شامل شده است.
آصف بيات در اين مجموعه مقالات بار ديگر مساله سياست‌ورزي و مردم را مورد بازبيني قرار داده است. زندگي و حيات مردم و فرودستان از مهم‌ترين اصول پروژه كاري و تحقيقي بيات است و در اين كار نيز به خوبي اين پروژه مورد بحث قرار گرفته است. سياست‌ورزي براي مردم و فرودستان در خاورميانه با محدوديت‌ها و نيروهاي پنهان بسياري همراه است كه هيچ سياستمدار و محققي بدون شناخت اين مسائل از عهده تجزيه و تحليل دقيق اين منطقه بر نمي‌آيد. سياست‌ورزي در خاورميانه پيچيدگي‌ها و الزامات خاص خود را دارد كه بدون توجه به اين الزامات قطعا به تقليل‌گرايي و شناخت غلط دچار خواهد شد.
جايگاه طبقه و سياست يكي از محوري‌ترين مباحث كتاب است. در اين بحث بيات به خوبي مقوله سرمايه‌داري در كشورهايي مانند ايران را مورد بررسي قرار مي‌دهد. وي اعتقاد دارد كه سرمايه‌داري در خاورميانه مي‌تواند حضور داشته باشد بدون اينكه مراحل طي‌شده در جوامع غربي را پشت سر گذاشته باشد. سرمايه‌داري در اين منطقه كاملا شكل و شمايل خاص خود را دارد كه با همپيماني برخي از نيروهاي ديگر آثار بسياري در سرنوشت منطقه به جا مي‌گذارد.
كتاب «طبقه، سياست و نظريه اجتماعي» به ما مي‌آموزد بدون اينكه مقهور نظريات شويم به بهترين نحو ممكن با آنها به گفت‌وگو بنشينيم و بياموزيم. براي اينكه خودمان را بشناسيم، نمي‌توانيم صرفا با تكيه بر ابزارهاي نظري خود به اين شناخت نائل شويم. ما مجبوريم براي فهم آنچه قرار است رخ دهد يا آنچه رخ داده از ابزارهاي نظري استفاده كنيم و در دام بومي‌گرايي نيفتيم.