اهميت ثبت جهاني 54 كاروانسراي تاريخي ايران

 در مورد ثبت كاروانسراها در فهرست ميراث جهاني يونسكو چند نكته قابل توجه است. كنوانسيون ميراث جهاني از اين جهت پديد آمده كه كشورهاي مختلف، سهم خود از ميراث جهاني و تمام تجربه تاريخي زيسته بشر را اعلام كنند. به همين منظور، آثاري را به كنوانسيون ثبت ميراث جهاني پيشنهاد مي‌دهند كه اين آثار بايد واجد ارزش‌هايي در مقياس جهاني باشد. اگر مجموعه 54 كاروانسراي تاريخي ايران به عنوان ميراث جهاني پذيرفته شده به اين معناست كه اين آثار، واجد ارزش جهاني بوده‌اند. اما چرا واجد ارزش جهاني هستند؟ ايران يك موقعيت جغرافيايي ويژه در جهان دارد و مي‌توان گفت كه پل ارتباط بين شرق و غرب جهان است. در سرزمين ايران هم الگوي پراكندگي زيستگاه‌هاي ما به شكل الگوي نقطه‌اي است به اين معنا كه يك نقطه قابل زيست در يك سمت داريم و نقطه قابل زيست ديگري، 40 كيلومتر دورتر واقع شده و فاصله بين اين نقاط، فضاهاي وسيع خالي غيرقابل زيست مثل كوير لوت يا كوير مركزي واقع شده است. در سرزمين ايران، پهنه‌هاي بسيار وسيعي وجود دارد كه در گذشته‌هاي دور، امكان زيست در آنها وجود نداشته و در ايجاد منظومه‌هاي زيستي با توجه به اين زيستگاه‌هاي نقطه‌اي، پديده راه اهميت زيادي داشته به گونه‌اي كه برخلاف ساير نقاط دنيا، راه، اندام‌هايي بوده كه به مثابه كريدورهاي زيستي بايد اين زيستگاه‌ها را به صورت زنده به يكديگر متصل مي‌كرده. وقتي سابقه سكونت و يكجانشيني در سرزمين ما به حدود 10 هزار سال مي‌رسد، يعني به مدت 10 هزار سال ما با موضوع «راه» و اتصال اين زيستگاه‌ها مواجه بوده‌ايم. راه مناسب براي تردد و اتصال اين زيستگاه‌هاي انساني چه ويژگي‌هايي دارد؟ بايد كوتاه باشد، بايد امن باشد، بايد هموار باشد. امن بودن راه، صرفا به معناي امن بودن در برابر هجوم راهزنان نبوده، بلكه ‌بايد در برابر هر نوع تهديد شامل تهديدهاي طبيعي يا تهديدهاي انساني امن مي‌بود. با توجه به اينكه در سده‌هاي گذشته، حداكثر توان حركت كاروان‌ها و مسافران، يك منزل در روز و معادل 30 كيلومتر بوده، در مسير راه‌ها و در نقاطي كه زيستگاه انساني وجود نداشت، ايستگاه‌هايي پديد آمد تا به مثابه يك جزيره مصنوعي، ضمن اتصال زيستگاه‌ها به يكديگر، خدماتي به مسافر و كاروان ارايه دهد. ايجاد اين جزاير مصنوعي در قالب كاروانسرا و در حوزه قلمروي فرهنگي ايران زمين، ابداع و ابتكار ايراني‌هاست به اين معنا كه در تركيه و جمهوري آذربايجان و شهرهاي ايروان و تفليس و حتي در آسياي مركزي و افغانستان هم كاروانسرا مي‌بينيم، چون اين كشورها هم، در حوزه ايران فرهنگي قرار مي‌گيرند. به ياد داشته باشيم كه مجموعه 54 كاروانسراي تاريخي ايران، به اين دليل توسط وزارت ميراث فرهنگي به كميته ثبت ميراث جهاني پيشنهاد شد، چون از نظر معيار‌هاي حفاظتي مركز ميراث جهاني و ايكوموس (شوراي بين‌المللي ابنيه و محوطه‌ها و سازماني براي نگهداري و پاسداري از اماكن ميراث فرهنگي در سراسر جهان) قابل قبول بود به اين معنا كه از نظر مرمت يا سالم بودن بنا شرايط خوبي داشتند يا اينكه در طرح‌هاي بالادستي مثل طرح توسعه شهري، طرح راه يا انواع طرح‌هاي عمراني، نه تنها حريم تاريخي اين كاروانسراها رعايت شده، بلكه ساير دستگاه‌ها هم متعهد به مراعات حريم‌های تاريخي اين بناها شده‌اند. حالا هم كه اين 54 كاروانسرا در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده، باز هم اين شرايط بايد رعايت شود و در غير اين صورت، متخلفان ديگر فقط در قبال وزارت ميراث فرهنگي پاسخگو نخواهند بود، بلكه بايد در قبال مركز ميراث جهاني هم پاسخگو باشند. با ثبت 54 كاروانسراي تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني، امكاني فراهم شده تا هر سال پرونده تعدادي ديگر از كاروانسراهاي تاريخي ايران كه از نظر حفاظتي و مرمت، مطابق با معيارهاي ايكوموس و مركز ميراث جهاني است به اين مجموعه اضافه شود. اما فايده ثبت يك اثر تاريخي در فهرست ميراث جهاني يونسكو چيست؟ يكي از مهم‌ترين فايده‌ها، فايده حفاظتي است به اين معنا كه حفاظت آثار ثبت شده، تضمين بيشتري پيدا مي‌كند، چون با پيشنهاد اثر و ثبت آن در فهرست ميراث جهاني، كشور پيشنهاد‌دهنده اعلام مي‌كند كه امانتدار اين آثار از جانب جهان است. بنابراين، با ثبت 54 كاروانسراي تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني يونسكو، صرفا وزارت ميراث فرهنگي در قبال حفاظت اين آثار متعهد نيست، بلكه جمهوري اسلامي و حاكميت نسبت به حفاظت از اين آثار متعهد شده كه همين ميزان تعهد، حفاظت اين آثار را تا حد بسيار زيادي تقويت مي‌كند. به اين معنا كه اگر در حفاظت از اين آثار، مرتكب سوءمديريت شويم يا به تكاليف خود در قبال حفاظت از اين آثار عمل نكنيم، بايد مسووليت و پيامدها را هم بپذيريم، چون كميته ميراث جهاني مي‌تواند ما را بابت عمل نكردن به وظايف‌مان مواخذه كند. تمام كشورها وقتي آثار خود را در فهرست ميراث جهاني ثبت مي‌كنند، گويي با اين آثار در ويترين جهاني معرفي مي‌شوند. امروز وقتي نام چين را مي‌شنويم، ياد ديوار چين مي‌افتيم و وقتي نام هندوستان را مي‌شنويم، ياد بناي تاج محل مي‌افتيم و البته هر دو اثر هم در فهرست ميراث جهاني ثبت شده است (و البته بناي تاج محل را هم يك معمار ايراني ساخته است) كشورها، با ثبت جهاني آثارشان، مقاصد گردشگري فرهنگي را به دنيا معرفي مي‌كنند و بنابراين با ثبت 54 كاروانسراي تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني يونسكو، اين آثار در سفره جهاني كنار باقي آثار قرار مي‌گيرد و گردشگري ايران، موقعيت بهتري پيدا مي‌كند اگرچه كه امروز هم ما در مقياس جهاني و در مقايسه با ساير كشورها وضع بهتري داريم، چون ثبت جهاني آثارمان از سال 1379 و بعد از وقفه دو دهه‌اي از سال 1358، تداوم داشت و تا امروز هم اين روند ادامه يافته و امروز، سهم بيشتر و رتبه بهتري بابت آثار ثبت شده در فهرست ميراث جهاني يونسكو و در قياس با ساير كشورها داريم كه اگرچه بايد رتبه ما از اين بابت، بسيار بالاتر و در رديف‌هاي اول و دوم جدول ميراث جهاني باشد كه ان‌شاءالله به اين رتبه هم مي‌رسيم.
رییس اسبق 
سازمان میراث فرهنگی کشور