خسارات زلزله‌هاي ايران را جدي بگيريد
مهدي زارع
زلزله يكي از قوي‌ترين مخاطرات طبيعي است كه مي‌تواند خسارات جاني و اقتصادي قابل توجهي را بر جوامع تحميل كند. از سال 1980، زمين‌لرزه‌ها 12درصد از كل مخاطرات طبيعي فاجعه‌آميز در سراسر جهان و 56درصد از كل تلفات و 25درصد از خسارات مالي در كل را به خود اختصاص داده است. بيش از 2 ميليون نفر تلفات و 4 ميليون مجروح،
30 ميليون بي‌خانمان و همچنين تقريبا هزار ميليارد دلار خسارت اقتصادي از پيامدهاي زلزله‌هاي مخرب در بازه 1980 تا 2020 ثبت شده است. پنج كشوري كه بيشترين آسيب را از زمين‌لرزه‌هاي مخرب داشته‌اند عبارتند از: چين، اندونزي، ايران، تركيه و ژاپن به ترتيب با 16%، 10%، 8%، 4.5% و 4% از كل زلزله‌ها. زمين‌لرزه‌ها سالانه هزاران نفر را مي‌كشند. طي دهه‌هاي گذشته، رشد جمعيت همراه با شهرنشيني سريع و برنامه‌ريزي نشده و مديريت ضعيف زمين، محرك‌هاي خطر سوانح بوده‌اند، به‌طوري كه منجر به تجمع دارايي‌هاي جاني و مالي در مناطق بالقوه زلزله‌خيز و در نتيجه افزايش خطر زلزله مي‌شود. براساس آخرين نقشه جهاني ريسك زلزله در حال حاضر 17 كلان‌شهر در سراسر جهان با جمعيتي بيش از 10 ميليون نفر وجود دارد كه در بالاترين سطح خطر قرار دارند، از جمله توكيو، جاكارتا، دهلي، پكن، مانيل، مكزيكوسيتي، اوزاكا، لس‌آنجلس، داكا، چنگدو، كراچي، تهران، استانبول، لاهور، ناگويا، بوگوتا و ليما. ارزيابي خسارت‌هاي زلزله‌هاي ايران از سال 1369 تا نيمه سال 1402 نشان مي‌دهد كه ايران طي 33 سال گذشته حدود 4400 ميليون دلار (4.4 ميليارد دلار) در زلزله‌هاي خسارت ديده است. خسارت‌هاي غيرمستقيم در اين مدت حدود 22 تا 30 ميليارد دلار برآورد مي‌شود. بدين‌ترتيب در اين مدت به طور متوسط سالانه 130 ميليون دلار خسارت مستقيم و حدود 650 تا 900 ميليون دلار خسارت غيرمستقيم مالي به كشورمان وارد شده است. در همين مدت براساس آمار رسمي سازمان برنامه حدود 55 هزار نفر به صورت مستقيم زير آوار زمين‌لرزه‌ها كشته شده‌اند. اين درحالي است كه هنوز در تاريخ زمين‌لرزه‌هاي ايران زمين‌لرزه‌اي در نزديكي يا داخل شهري با جمعيتي بيش از 100 هزار نفر رخ نداده است. برآورد خسارت ناشي از زلزله براي شهر تهران كه در شب هنگام 9.5 ميليون نفر و در روز حدود 13.5 ميليون نفر برآورد مي‌شود بسيار پيچيده‌تر است. برآورد‌هاي انجام شده تاكنون نشان مي‌دهد اثر اقتصادي زلزله شديد در تهران بر كاهش توليد ناخالص داخلي كشور از كمترين 81درصد تا بيشترين تا 103درصد خواهد بود، درحالي كه براي بقيه نقاط كشور 24 تا 30درصد توليد ناخالص داخلي ملي تخمين زده مي‌شود. براي يك زمين‌لرزه با بزرگاي 5.5 كه در محدوده شهر تهران رخ دهد خسارت مالي حدود 100 ميليون دلار برآورد شده و در صورتي كه زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي 7 تا 7.5 براي تهران فرض شود بايد توجه كنيم كه رابطه بين بزرگاي زلزله و خسارات اقتصادي خطي نيست. اثر يك زلزله با بزرگاي مثلا 7.4 به طور قابل توجهي بيشتر از زلزله 5.5 خواهد بود. خسارات اقتصادي در صورت وقوع زلزله با بزرگاي 7.4 در تهران به احتمال زياد بسيار بسيار بيشتر خواهد بود، اما ميزان دقيق آن به عوامل مختلفي از جمله استانداردهاي ساخت و ساز ساختمان، تراكم جمعيت، اقدامات آمادگي و واكنش، عمق و محل وقوع زلزله، شدت در پهنه رومركزي و آسيب‌پذيري كلي منطقه بستگي دارد. براي به دست آوردن تخمين دقيق‌تر، ارزيابي دقيق ريسك لرزه‌اي و مدل‌سازي خاص تهران مورد نياز است. برآورد اوليه ميزان خسارت مالي مستقيم را بين 100 تا 500 برابر بيشتر از خسارت زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي 5.5 نشان مي‌دهد. خسارات مالي غيرمستقيم چنين رخدادي مي‌تواند به حدود 250 ميليارد دلار برسد كه همان‌طور كه در فوق ذكر شد در حدود توليد ناخالص داخلي يك سال كل كشور مي‌تواند باشد. براي كارشناسان مهم است كه به طور منظم خطرات زلزله را ارزيابي و براي آنها برنامه‌ريزي كنند، از جمله آماده‌سازي براي خسارات اقتصادي احتمالي و اجراي استراتژي‌هاي كاهش براي به حداقل رساندن تاثير يك زلزله بزرگ.
زلزله‌هاي 6 فوريه 2023 جنوب تركيه با بزرگاي 7.8 و 7.5 موجب بيش از 60 هزار كشته و بيش از 100 ميليارد دلار خسارت مالي شد. زلزله با بزرگاي 7.8 سيچوان چين در سال 2008 بيش از 70000 نفر را كشت. زمين‌لرزه 6.8 در الجزاير در سال 2003 جان 2700 نفر را گرفت، زلزله ايزميت، كوجائلي در سال 1999 در تركيه 17000 كشته بر جاي گذاشت. زمين‌لرزه عامل اصلي مرگ و مير ناشي از طيف وسيعي از سوانح طبيعي است كه به حدود 60000 نفر در سال در سراسر جهان مي‌رسد و حدود 90درصد از اين تلفات در كشورهاي در حال توسعه رخ مي‌دهد. بيشتر مرگ و ميرهاي ناشي از زلزله مربوط به فروريختن يا آسيب ساختمان است. براي مثال، در زلزله سال 2008 سيچوان، صدها هزار ساختمان - از جمله ساختمان‌هاي عمومي متعدد مانند مدارس و بيمارستان‌ها- فرو ريخت. فراتر از تلفات انساني، هزينه اين تخريب فيزيكي مي‌تواند قابل توجه باشد. تخمين زده مي‌شود كه زلزله 1999 كوجائلي تركيه خسارت مستقيم اقتصادي بيش از
5 ميليارد دلار داشته است. شايان ذكر است درحالي كه اكثر تلفات انساني سوانح طبيعي توسط كشورهاي در حال توسعه متحمل مي‌شود، خسارت مالي بيشتر به كشورهاي ثروتمند مربوط مي‌شود. تلفات انساني بالا در كشورهاي در حال توسعه به اين دليل است كه علي‌رغم اين واقعيت كه به خوبي شناخته شده است كه چگونه ساختمان‌ها را براي زنده ماندن در برابر زلزله به خوبي طراحي كنيم تا از فرو ريختن جلوگيري شود، ساختمان‌ها در كشورهاي فقير معمولا براساس چنين طرح‌هايي ساخته نمي‌شوند. ساخت صحيح سازه‌هاي بتن آرمه بزرگ به ويژه نيازمند مهارت، تخصص، زمان و هزينه است. اغلب اوقات ظرفيت يا انگيزه كافي مورد نياز براي اطمينان از ساخت و ساز قوي وجود ندارد. ساخت و سازهاي آسيب‌پذير و غيرتاب‌آور، در كنار شيوه‌هاي كاربري اراضي پرخطر، ميزان مرگ و مير بسيار بالاتري را در زمين‌لرزه‌هاي مشابه در نزديكي مراكز جمعيتي در كشورهاي در حال توسعه نسبت به كشورهاي توسعه‌يافته نشان مي‌دهند. زلزله 7 دسامبر 1988 اسپيتاك ارمنستان با بزرگاي 6.7 و زلزله 17 اكتبر 1989 در لولما پريتا در نزديكي سانفرانسيسكو، كاليفرنيا تقريبا بزرگايي مشابه داشتند ولي زلزله ارمنستان باعث مرگ بيش از 25000 نفر در مقايسه با 62 نفر كشته در زلزله 1989سانفرانسيسكو شد. در عين حال زمين‌لرزه و سونامي 11 مارس 2011 ژاپن با بزرگاي 9.0 موجب بيشترين خسارت مالي - حدود 200 ميليارد دلار- شد. زلزله 17 ژانويه 1994 نورث‌ريج كاليفرنيا با بزرگاي 6.7 و 57 كشته موجب حدود 50 ميليارد دلار خسارت شد كه در زمان خود بيشترين ميزان خسارت ثبت شده در يك زمين‌لرزه بود.