فلسفه اسلامي؛ پاسخي به نسبت ميان عقل و وحي
فضل الرحمن (1988-1919م)، يكي از متفكران سني‌مذهب پاكستان در قرن بيستم ميلادي است كه به‌خاطر انديشه‌هاي متجددانه‌اش درباره اسلام و همچنين مطالعاتي كه در مورد هرمنوتيك و فهم قرآن انجام داده است، شهرت دارد. او عضو انجمن مركزي مطالعات اسلامي كراچي و جزو نويسندگان تاريخ اسلام كمبريج بوده است.
فضلالرحمن در ۲۱ سپتامبر ۱۹۱۹م در شهر هزاره هند (واقع در پاكستان امروزي)، به دنيا آمد. ابتدا در دانشگاه پنجاب در لاهور به تحصيل زبان عربي پرداخت. سپس از همين دانشگاه بورسيه گرفت كه به او اجازه داد تا در دانشگاه آكسفورد تحصيل كند و تحصيلات عالي خويش را در آنجا ادامه دهد. وي رساله دكتراي خود را با موضوع «فلسفه ابن سينا» نوشت.
معارضه فقه و حقوق بشر
او تا قبل از دعوت رييس‌جمهور تقريبا لاييك پاكستان براي بازگشت به اين كشور، بيشتر درگير مباحث تئوري و فلسفي و منطقي و فقهي و تفسير قرآن و امثال آن بود. كشور پاكستان در آن تاريخ (حدود ۱۹۶۰م) از هندوستان جدا شده بود و مساله اصلي در پاكستان ايجاد جمهوري اسلامي و انجام حكمراني بر اساس آموزه‌هاي قرآني و اسلامي و فقهي بود. از سوي ديگر نوگرايان پاكستاني معتقد بودند كه فقه معارض حقوق بشر آن دوره، نمي‌تواند براي ايجاد حكومت و حكمراني در دنياي مدرن كافي و وافي باشد، لكن برخي ديگر زير بار اين حرف نمي‌رفتند كه دين كامل نيست و توان اداره جامعه را ندارد و... سنتي‌ها مخالف مدرنيزاسيون در پاكستان بودند و با دنياي جديد و پديده‌هاي عصر مدرنيته، مخالفت مي‌كردند.
جدال اسلام‌گرايان سنتي و نوگرايان لاييك
در چنين درگيري فكري بين دو طيف اصلي (اسلام‌گرايان سنتي و نوگرايان لاييك و نوانديشان ديني مثل فضلالرحمن) حكومت‌هاي متعددي بر پاكستان حاكم شدند. پس از استقلال پاكستان، اين كشور مشهور به كشور كودتا شد؛ چراكه هر‌‌ازگاهي دولتي موافق دين (دين‌گرا) و گاهي ديگر دولتي مدرن‌تر و لاييك‌تر حاكم مي‌شدند و مساله حكمرانان حفظ رضايت و هماهنگ كردن و همراه كردن فقها و علماي ديني با خودشان بود تا بتوانند بر كشوري كه صفت اسلامي (جمهوري اسلامي پاكستان) را با خود به‌همراه داشت، حكومت كنند. در اين جريان، رييس‌جمهوري بر پاكستان حاكم شد كه اندكي لاييك بود و از روشنفكران خارج از پاكستان براي كمك فكري و عملي دعوت به عمل آورد و از جمله فضلالرحمن در اين مقطع به پاكستان دعوت شد. پس از بازگشت فضلالرحمن به پاكستان و دعوت از او براي رياست موسسه تحقيقات اسلامي، اندك‌اندك با مشكلات عملي و مسائل جاري حكومت و تعارض بين دين و دنيا و تعارض بين فقه و حقوق اسلامي و نگاه مدرن، مستقيما درگير و مواجه شد.
متفكر مدرنيست مسلمان
فضلالرحمن يكي از مدرنيست‌هاي برجسته مسلمان قرن بيستم بود كه نوشته‌هاي او يكي از كتب مهم دانش‌آموزان و دانشجوياني است كه در سراسر امريكاي شمالي تحصيل مي‌كنند و در دانشگاه‌ها و جوامع مسلمان در سراسر جهان تأثير زيادي داشته است. وي اعتقاد داشت كه مشكلات خاص مدرنيست‌هاي مسلمان به‌هيچ‌وجه جديد نيست.
در نظر او، عقلانيت اسلامي‌توانسته در برابر تناقضاتي كه دنياي امروز اسلام با آن مواجه است - سرگشتگي در برابر دنياي مدرن يا مقاومت در برابر آن - پاسخگو باشد.
كتاب نبوت در اسلام
«نبوت در اسلام» با عنوان فرعي «فلسفه و اعتقاد رسمي» تازه‌ترين كتابي است كه از اين متفكر و نويسنده نوگراي مسلمان به فارسي ترجمه و به همت نشر ني منتشر شده است. پيش از اين ترجمه كتاب‌هايي از او با عناوين «مضامين اصلي قرآن» و «اسلام و مدرنيته» توسط انتشارات كرگدن به چاپ رسيده بود. موضوع كتاب اخيري كه از او به فارسي ترجمه و منتشر شده اما به جايگاه فلسفه در اسلام - به عنوان پاسخي براي نسبت عقل و وحي - پرداخته است. چنانكه اميررضا صادقي مترجم «نبوت در اسلام» در بخشي از مقدمه خود بر اين كتب مي‌نويسد: اگر اين ديدگاه را بپذيريم كه فلسفه در جهان اسلام، اساساً، در پاسخ به نسبت ميان «عقل» و «وحي» شكل گرفته است، بي‌شك، بايد تصديق كنيم كه اين كتاب يكي از بهترين و دقيق‌ترين پژوهش‌هايي است كه به اين مساله كانوني پرداخته است. فضل‌الرحمان مي‌كوشد ريشه آموزه فلسفي وحي در انديشه اسلامي را در متون يونان باستان رديابي كند، تفسير و تفصيل آن را به دست فيلسوفان مسلمان نشان دهد و، درنهايت، درجات مختلف پذيرش اين آموزه را در جريان اعتقاد رسمي اسلامي مكشوف سازد. او [فضل الرحمن] در اين باره مي‌گويد: «تا جايي كه مي‌توانستم سعي كرده‌ام خاستگاه‌هاي يوناني اين آموزه فلسفي را در هريك از جنبه‌هايش رديابي كنم. اين شيوه مشخص مي‌كند كه مولفه‌هاي اساسي در اين آموزه فلسفي كاملاً يوناني است، ولي فيلسوفان مسلمان آنها را بسط و تفصيل داده‌اند و در بعضي موارد اصلاح كرده‌اند و فراتر از همه، براي نخستين‌بار در تاريخ انديشه ديني، براي به دست دادن تصويري از پيامبر اسلام، اين مولفه‌ها را با هم در آميخته‌اند. … اميدوارم اين كتاب بتواند با نشان دادن اينكه جريان اعتقاد رسمي تا كجا اين تصوير را مي‌پذيرد و تا كجا آن را رد مي‌كند و اينكه چرا چنين مي‌كند، به روشن‌تر شدن خودِ مفهوم اعتقاد رسمي از اين جهت كمك كند.» «نبوت در اسلام» نوشته فضلالرحمن با ترجمه اميررضا صادقي توسط انتشارات نشر ني منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان به آثار تفكر اسلامي معاصر قرار دارد.