سياست يك بام و دو هواي باكو، آذربايجان را در خاورميانه منزوي مي‌كند؟
باکو در دوراهي ايران و اسراييل
محسن برهاني
آذربايجان به عنوان يك ملت مسلمان و توقعاتي كه از آنها در داخل و خارج آن كشور مي‌رود و مواضعي كه عليه تل‌آويو داشته؛ روابط ژئوپليتيكي و مهمي با اسراييل داشته و دارد. سياست يك بام و دو هواي باكو در ارتباط با جنگ حماس و اسراييل آينده روابط اين كشور با همسايگانش از جمله ايران و مساله كريدور زنگزور را در هاله‌اي از ابهام قرار داده است. به ادعاي گروهي از ناظران، جنگ و درگيري‌هاي اخير ميان حماس و كابينه اسراييل احساسات ضد اسراييلي گسترده‌اي را در منطقه ايجاد كرده و نگراني‌ها را در مورد احتمال درگيري گسترده‌تر بين تل‌آويو و ساير كشورهاي منطقه مانند مصر، ايران، اردن، لبنان و تركيه افزايش داده است. ايالات متحده نيز از ترس گسترش جنگ غزه و شروع درگيري منطقه‌اي، دو گروه ناو هواپيمابر شامل نظاميانش به علاوه مستشاران خود را به منطقه اعزام كرده است. با وجود صحبت‌ها و مواضع صريحي كه صورت گرفته و اردوغان، رييس‌جمهور تركيه از گلوله‌باران منطقه ساحلي فلسطين توسط اسراييل انتقاد كرده و خواستار توقف آن شده است؛ تركيه از تهديد مستقيم تل‌آويو خودداري كرده و در اقدامي نادر، پس از حمله حماس به اسراييل در ماه گذشته، روابط خود با اين جنبش فلسطيني را قطع كرده است. در اين ميان ايران و متحدانش در منطقه مانند حزب‌الله لبنان و انصارالله يمن موضع متفاوتي اتخاذ كرده‌اند. حزب‌الله و انصارالله تهديدي مستقيم عليه اسراييل هستند. با اين حال، تهران بيشتر بر راه‌حل‌هاي سياسي متمركز بوده و از كشورهاي مسلمان خواسته تا تل‌آويو را تحريم كنند. اين تقاضا براي تحريم با تصميم چندين كشور مسلمان براي قطع روابط با اسراييل تقويت شده و باعث نگراني برخي متحدان منطقه‌اي اين بازيگر شده است. انتقادات فزاينده از اسراييل در منطقه در ميان شركاي مسلمان و مهم آذربايجان، بر ترس باكو مي‌افزايد. درگيري غزه براي باكو از اهميت بالايي برخوردار است، چراكه در حوزه‌هاي انرژي و نظامي، اسراييل متحد مهمي براي آذربايجان در منطقه قفقاز جنوبي محسوب مي‌شود. در سه ماه ابتدايي سال ۲۰۲۳، حدود ۴۰ درصد از واردات نفت اسراييل كه حدود ۳۰۰ هزار بشكه در روز است، از كردستان عراق بوده است. اين تجارت از فروردين ماه به حالت تعليق درآمده، زماني كه تركيه در پي اختلاف‌نظر با بغداد، خط لوله نفت از كركوك به بندر جيهان را بسته است. بر اساس گزارش‌ها، اسراييل براي پر كردن شكاف‌ها به توليدكنندگان آفريقايي و برزيل روي آورده است. آذربايجان و قزاقستان از بزرگ‌ترين تامين‌كنندگان نفت خام اسراييل هستند كه بيش از ۵۰ درصد از تقاضاي تل‌آويو را تامين مي‌كنند.
تنور روابط باكو با رژيم صهيونيستي از كجا گرم شد؟
از سال ۱۳۹۹، زماني كه ارتش آذربايجان درگير جنگ با ارمنستان بود، شراكت بين آذربايجان و اسراييل كه به بهانه همكاري‌هاي نظامي پا گرفت، باكو به شدت به سلاح‌هاي ساخت تل‌آويو متكي است. چنين سلاح‌هايي هنوز توسط باكو براي حفظ مزيت نظامي خود بر ارمنستان استفاده مي‌شود. به ادعاي گروهي از تحليلگران، از زمان بازپس‌گيري قره‌باغ، روابط بين باكو و تل‌آويو به يك مشاركت استراتژيك جديد تبديل شده است. در اين زمينه گام‌هاي سياسي مهمي نيز برداشته شده است؛ از جمله افتتاح سفارت آذربايجان در اسراييل؛ اين موضوع واكنش تند ايران را به دنبال داشت؛ به ويژه در شرايطي كه در ميان تنش‌هاي گسترده‌تر، حمله‌اي به سفارت جمهوري آذربايجان در تهران در اوايل سال جاري ميلادي باعث شد باكو نمايندگي ديپلماتيك خود را تعطيل كند. آذربايجان علاوه بر اسراييل روابط قوي و ائتلافي استراتژيك با كشورهاي بزرگ مسلمان مانند عربستان سعودي و تركيه و همچنين امارات تعريف كرده است. جمهوري آذربايجان با ابراز همبستگي با مردم نوار غزه و تاكيد مجدد بر حمايت خود از تمامي قطعنامه‌هاي سازمان ملل در رابطه با اسراييل و فلسطين از انتقادات بالقوه كشورهاي مسلمان جلوگيري كرد. اين موضع جديدي نيست. آذربايجان از اوايل دهه ۱۳۷۰ بر اين اصول اصرار ورزيده است. هرچند عجيب، اما اين رويكرد هرگز موجب تنش در روابط دوجانبه با اسراييل نشده است. در ميانه جنگ غزه بهرغم درخواست‌هاي ايران براي تحريم اسراييل، باكو به همكاري نزديك خود با تل‌آويو ادامه داده است.به عنوان مثال آذربايجان يك نفتكش حامل بيش از يك ميليون بشكه نفت را به بندر ايلات در جنوب اسراييل فرستاد. اين پس از آن بود كه بندر اشكلون در درياي مديترانه هدف شليك موشك حماس قرار گرفت.
سردرگمي باكو
بي‌‌شك آذربايجان بر اين باور است كه تعامل عميق صريح با اسراييل و تمجيد از چنين رويكردي در رسانه‌هاي دولتي در بحبوحه جنگ جاري در غزه ممكن است واكنش ايران به عنوان حامي حماس را برانگيزد.
به نوشته امواج مديا، اگر نگاهي از بالا به اين مساله داشته باشيم، خشونت در غزه توجه غرب را منحرف خواهد كرد و قدرت‌هاي منطقه‌اي مانند ايران و روسيه ممكن است براي پر كردن اين خلأ در مناطقي مانند قفقاز جنوبي تدابير بيشتري اتخاذ كنند. جنگ بين حماس و اسراييل، دولت باكو را در موقعيت بدي در داخل كشور قرار مي‌دهد. اخيرا نيروهاي امنيتي اين كشور يك مظنون مسلح را در نزديكي سفارت اسراييل در باكو دستگير كردند كه قصد حمله داشته است. انتظار مي‌رود آذربايجان به عنوان يك كشور مسلمان، همبستگي عميق‌تري با فلسطين نشان دهد؛ اما شواهد نشان از آن دارد كه باكو مثل گذشته سياست خود را بر اساس تمركز بر منافع مشترك ريل‌گذاري كند.
آينده روابط تهران و باكو
بهرغم اختلاف‌نظر ايران و آذربايجان و تنش‌هاي احتمالي در بحبوحه جنگ غزه، به دليل حفظ روابط راهبردي باكو و تل‌آويو، بعيد است كه ايران عامدانه روابط خود با آذربايجان را كه به آرامي پس از سال‌ها تنش در حال بهبود است، به خطر بيندازد. ارتقاي اخير روابط ديپلماتيك بين جمهوري آذربايجان و ايران، همكاري درون منطقه‌اي را تجديد كرده و راه را براي روش‌هاي جديد همكاري مانند يك كريدور ترانزيتي جديد كه آذربايجان را از مسير ايران به منطقه خارج خاك نخجوان متصل مي‌كند، هموار كرده است. به‌طور كلي، در حالي كه آذربايجان به احتمال زياد خواسته‌هاي ايران را قبول نخواهد كرد، يك جنگ طولاني در غزه ممكن است تا مقداري از نفوذ اسراييل را در قفقاز جنوبي بكاهد. در اين ميان، به نظر مي‌رسد باكو آماده است تا در عين حفظ دوري از حاشيه و اجتناب از دشمني با كشورهاي مسلمان، از آشفتگي‌هاي منطقه‌اي نيز دوري كند.