الهه باقري سنجرئي
در 140 كيلومتري جنوب شرقي زاهدان و تقريبا ۵۰ كيلومتري شمال شرقي شهرستان خاش، كوهي از رشته ارتفاعات جبال بارز قرار دارد كه از مركز مكران گذشته و به سمت پنج‌گور پاكستان امتداد دارد؛ نامش تفتان است و در دو متن پهلوي و آثار برخي سياحان و جغرافي‌دانان، تحت عنوان واژه‌هاي «تمندان» يا «دمندان» و «تميتمندان» به آن اشاره شده است. ٭
اين كوه با دو قله، يكي از آتش‌فشان‌هاي نيمه‌فعال ايران است كه سه دهانه آتش‌فشاني دارد كه هميشه بخار گوگرد از آن متصاعد مي‌شود و به گواه متون تاريخي، در اطراف اين كوه، بقايايي از قبرهاي قديمي، مربوط به گورهاي تاريخي بين قرن 8 تا 9 قمري، خرابه‌هاي باستاني متعلق به دوران زردشتيان و تمدني به‌نام لادزيان يافت شده كه ثابت مي‌كند اين منطقه، حدود 80 تا 100 هزار سال پيش، زيستگاه انساني بوده است. اين سرزمين، در تاريخ خود، قلعه‌هاي سنگي، قبرهاي باستاني، گوردخمه‌ها، معماري صخره‌اي، سنگ‌نگاره‌هاي دوران باستان تا سنگ‌نوشته‌هاي دوران اسلامي و... را ثبت كرده است و از طرفي، همواره پناهگاه ارزشمندي براي حيات وحش رو به انقراض و كمياب، مانند كبك، تيهو، بز و كل، قوچ و... بوده است.
از طرفي، در نزديكي قله كوه تفتان، سه درياچه به نام درياسر قرار دارد. دو درياچه در بخش شمالي كوه كه كم‌عمق‌تر هستند و آب آنها شيرين است و تقريبا بزرگ‌ترين منبع توليد آب شيرين استان است و هرساله ميليون‌ها متر مكعب آب شيرين از تفتان وارد رودخانه‌هاي اطراف مي‌شود و درياچه سوم كه عمق بيشتري دارد و درياچه شور است. تمام اين توضيحات، تفتان را به پهنه‌اي مقدس براي بوميان و قطب مهم گردشگري و همچنين، كوهي بااهميت براي صخره‌نوردان و كوهنوردان تبديل كرده است. از طرفي، در روزگاري كه هامون خشك شده و ريزگردها مهمانان دايمي سيستانوبلوچستان شده‌اند، چشمه‌هاي تفتان شبيه آب حيات براي آن سرزمين عمل مي‌كند. رگه‌هاي طلاي يافت‌شده هم، تفتان را به گنجي ارزنده تبديل كرده اما امروز، اين كوه طلايي، پاي معدنكاران را به آنجا باز كرده و نگراني‌هايي را براي ساكنان سرزمين‌هاي اطراف اين كوه اساطيري ايجاد كرده است. به گزارش روزنامه دنياي اقتصاد، در نهم آبان 1402، در بين معادن متعدد سيستان و بلوچستان، معدن «طلاي انجيرك تفتان» در زمره يكي از بزرگ‌ترين معادن طلاي كشور است كه طرح ساخت كارخانه توليد شمش طلا در تفتان، با سرمايهگذاري شركت توسعه معادن پارس تامين با هدف توليد سالانه نيم‌تن طلا، اشتغال‌زايي بيش از 350 نفر و با سرمايهگذاري بالغ بر 800ميليارد تومان، در سال 1401 آغاز شده است.
از زمان آغاز اين طرح، بسياري از فعالان اجتماعي، مدني و محيط زيستي در اين استان، نگراني‌هايي از معدنكاري و تخريب‌هاي ناشي از آن داشتند و تلاشهاي بسياري براي توقف اين طرح انجام شده كه هيچ‌كدام به نتيجه نرسيده و به گفته روزنامه دنياي اقتصاد، ايرج حسن‌پور، مديركل صنعت، معدن و تجارت سيستان و بلوچستان از پيشرفت فيزيكي 80 درصدي كارخانه فرآوري طلا خبر داده و قرار است در آينده‌اي نزديك به بهره‌برداري برسد.
حيات و بقاي تفتان آماج مداخله‌هاي انساني نادرست شده است
هرچند كه فعالان اجتماعي و محيط زيستي، خود بر اين باورند كه توسعه صنعت، يكي از شروط مهم رشد و پيشرفت هر استان و منطقه‌اي است اما ملاحظات و نگراني‌هايي براي تفتان دارند كه شنيده نشده است.
«ياسر كرد»، فعال اجتماعي و مدني در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره آنچه اهالي اين منطقه را از معدنكاري‌ها نگران كرده، مي‌گويد: «در ابتدا لازم است اشاره‌اي به تاريخ و خصوصيات جغرافيايي اين منطقه داشته باشم تا ميزان حساسيت‌ها نسبت به تفتان مشخص شود. كوه تفتان و ارتفاعات آن در مركز چهار شهرستان زاهدان، خاش، تفتان و ميرجاوه قرار داشته و حيات‌و‌ممات دشت‌هاي مهم خاش، گوهركوه، پشت‌كوه، ميرجاوه و رودخانه‌هاي آن به بارندگي‌ها و برف‌هاي جمع‌شده روي اين كوه بستگي دارد. پس در نگاه اول در نظر داشته باشيد كه تفتان براي بقا و ماندگاري اين پهنه از جغرافياي استان و كشور چقدر مهم است. مساله مهم بعدي، ميراث تاريخي، طبيعي، هويتي و محيط زيست منحصربه‌فرد تفتان است. در واقع تفتان تنها آتش‌فشان فعال در كشور است و در تمام اطراف تفتان به‌ويژه منطقه لاديز و خلبند علاوه بر اينكه نشانه‌هاي تمدني پيش از تاريخ را مي‌بينيد، شاهد بقاياي ميراث باستاني و تاريخي خاندان‌هاي ساساني هستيد كه بعد از ورود اعراب در دامنه‌هاي تفتان سكني گزيدند. طبيعت اين منطقه هم كه متاثر از اقليم ايران- توراني است، زيستگاه و رويشگاه انواع گونه‌هاي جانوري و گياهي است. اين توضيحات را گفتم كه بگويم تفتان به لحاظ ميراث تاريخي، هويتي، حيات وحش، آباداني و... چه جايگاهي دارد و جدا از اينكه بايد براي امروز، اين منطقه حفظ شود لازم است اين ميراث به نيكي به آيندگان هم منتقل شود.»
سال‌هاست كه حفظ محيط زيست و حيات وحش و جانوري سيستانوبلوچستان، دغدغه بسياري از فعالان محيط زيست و سازمان‌هاي مربوطه مانند سازمان محيط زيست است. اين سازمان، در جلسات متعددي، حفاظت از اين محيط و گونه‌هاي مختلف جانوري و گياهي در معرض خطر نابودي را اولويت كاري خود اعلام كرده است اما در چند دهه گذشته، اقدامات توسعه‌اي آسيب‌هاي جدي براي اين منطقه، به‌خصوص تفتان، ايجاد كرده است. كرد در اين باره مي‌گويد: «متاسفانه حيات و بقاي تفتان و زندگي پيرامون آن از چندين دهه قبل آماج مداخله‌هاي انساني نادرست و غلط قرار گرفت. از اوايل دهه هفتاد پاي دستگاه‌هاي دولتي در ايجاد كمپ و مهمانسرا در منطقه كوهنوردي تفتان باز شد و به‌تدريج بسياري از دامنه‌هاي تفتان براي ساخت منازل ويلايي و مراكز ميزباني دولتي تخريب شد؛ مساله‌اي كه ساليان‌سال باعث آزردگي فعالين مدني منطقه بود. فعاليت مخرب ديگر، مربوط به كارخانه سيمان خاش و سيستان است كه خاش از اواسط دهه هفتاد و سيمان سيستان از اواسط دهه نود فعاليت‌هاي معدني را در معادن اين منطقه شروع كرد و هر روز هم شدت عملياتشان بيشتر مي‌شود، اما چون در پايين‌دست است كمتر حساسيت‌زاست.»
كرد با اشاره به آغاز فعاليت‌هاي معدني توضيح مي‌دهد: «از حدود پنج سال قبل هم، فعاليت‌هاي معدني شركت‌هاي وابسته به شستا و ايميدرو با هدف بهره‌برداري از كاني‌هاي فلزي و عمدتا طلا، در ارتفاعات تفتان و آن‌هم در ارتفاع بيش از 1500 متري از سطح دريا و در غياب و حساسيت دستگاه‌هاي متولي و ناظر، مانند محيط زيست و منابع طبيعي و حتي ميراث فرهنگي شروع شد. متاسفانه پيامدهاي منفي زيست‌محيطي و اجتماعي طرح‌ها و پروژه‌هاي كارشناسي‌نشده معدني در منطقه پيش از بهره‌برداري خود را نشان داده است، به‌طوري‌كه بسياري از ساكنان منطقه بعد از شوق و ذوق اوليه براي ورود اين شركت‌ها كه منطقه را به نان‌و‌نوايي رسانده بودند، وقتي حجم تخريب‌هاي طبيعت منطقه و متاثرشدن سكونتگاه‌هاي انساني‌شان را ديدند، به جمعيت معترض و منتقد فعاليت‌هاي اين معادن پيوستند.»
جامعه محلي اعتماد به فعاليت‌هاي معدني را از دست داده‌اند
در دي ۱۳۹۴، خبرگزاري صداوسيما در زاهدان گزارشي از «دو معدن شناسايي‌شده با مجموع ۱۰ ميليون تن طلا» در سيستانوبلوچستان تهيه كرد. هرچند كه اين خبر در روزها و ماه‌هاي اول، نشان از رشد و توسعه گسترده در اين استان بود اما فعاليت‌هاي معدني وضعيت ديگري ايجاد كرد. به گفته كرد كه سابقه معاونت سرمايهگذاري ميراث فرهنگي استان و دبيرخانه تخصصي اشتغال استان را دارد، با كشف رگه‌هاي طلا در دامنه تفتان، داستان اهميت و توجه به اين منطقه تغيير كرد و پاي شركت‌هاي بزرگ سرمايه‌گذار در منطقه باز شد. او با اشاره به اينكه توسعه و اشتغال منطقه متاسفانه در شاخص‌هاي مختلف وضعيت مطلوبي ندارد و بايد از ورود سرمايه و سرمايه‌گذار استقبال كنيم، توضيح مي‌دهد: «آمارها نشان مي‌دهد كه استان سيستان‌و بلوچستان به‌دليل شرايط جغرافيايي، اقليمي و اجتماعي‌اي كه دارد كمتر مقصد سرمايهگذاري است و وقتي يك سرمايه‌گذار مي‌خواهد كسب‌وكاري راه بيندازد، با ذوق‌زدگي مسوولان و مردم مواجه مي‌شود. به‌دليل اين هيجان، بسياري از استانداردها كه بايد در هنگام اخذ مجوز لحاظ شود فراموش يا با حداكثر سهل‌گيري انجام مي‌شود. متاسفانه شركت‌هاي فعال، چه در اخذ مجوزها و چه در حين فعاليت، ضوابط اكتشاف و استخراج معادن در پهنه‌هاي محيط زيستي را به‌طور گسترده نقض كردند و شاهد انفجارهاي بسياري در كوه تفتان براي دستيابي به رگه‌هاي قابل‌استخراج در عمق هستيم. همچنين جاده‌سازي و ايجاد كارگاه‌هاي عملياتي با ماشين‌آلات و تجهيزات بي‌شمار، باعث ازدست‌رفتن بسياري از گونه‌هاي گياهي شده است. از طرف ديگر شركت‌هاي سرمايه‌گذار با پيش‌بيني استخراج در پهنه‌هاي وسيع، ده‌ها كيلومتر مربع از اراضي و منابع آبي متعلق به مردم و اراضي ملي را به مالكيت خود درآوردند.» در هفته‌هاي گذشته، فيلم‌ها و اخباري در فضاي مجازي منتشر شده كه از اعتراض جوامع محلي در نزديكي تفتان خبر مي‌دهد.
كرد، فعال مدني، درباره دلايل بي‌اعتمادي و اعتراض مردم محلي مي‌گويد: «جدا از تخريب و تصرف اراضي و منابع آبي كه نگراني و حساسيت جامعه محلي را برانگيخته است، نوع ورود اين شركت‌ها به منطقه هم مهم است. تقريبا تمام اين چهار شهرستان كه بالاتر گفتم، در تقسيم عرفي طوايف است و شركت‌هاي سرمايه‌گذار با يارگيري از مردم منطقه و دادن امتيازات ويژه به برخي از طوايف، مردم يك روستا و برخي از سرداران و بزرگان محلي به رقابت‌ها، تضادها و تنش‌ها (كه به‌دليل نظام قبيله‌اي زياد است) به‌شدت دامن زده‌اند كه در برخي از موارد منجر به درگيري‌هايي هم شده است. در مجموع شواهد نشان مي‌دهد كه جامعه محلي اعتماد و اشتياق اوليه درمورد فعاليت‌هاي معدني را از دست داده‌اند، طوري كه در ماه قبل سه اتومبيل صخره‌نوردان در منطقه گراشخان شهرستان تفتان به‌دليل حساسيت شرايط، طعمه حريق شد و رونق كارزارهاي مردمي براي متوقف‌كردن فعاليت‌هاي اين معادن شدت گرفته است.»
نبايد نتيجه توسعه براي جامعه ميزبان، زمين سوخته باشد
كرد، با اشاره به وظايف سازمان محيط زيست، توضيح مي‌دهد: «نكته مهم در فعاليت‌هاي معدني اين منطقه، اين است كه سازمان محيط زيست، كاملا غايب است. در واقع فعاليت‌هاي صنعتي و معدني در چنين مقياس وسيعي، بايد با ملاحظات و بررسي‌هاي بسيار دقيقي باشد، اما در اين مدت فعاليتي از محيط زيست نديديم. نه‌تنها از آغاز فعاليت‌هاي معدني كه حتي در مقاطع ديگر درمورد ازبين‌رفتن گونه‌هاي جانوري و گياهي استان هم اعتراض‌هايي انجام شد و حتي خودم در مقطعي «كارزار نه به وسوسه شكار» را با هدف حفظ گونه‌هاي جانوري اطراف تفتان سامان دادم و درمورد حضور شكارچيان بسيار گفتم و نوشتم اما كمتر حمايتي از محيط زيست ديدم و در حال حاضر خطر ازبين‌رفتن كامل گونه‌هاي شكاري اطراف تفتان وجود دارد.»
اين فعال مدني با تاييد و تاكيد بر اينكه توسعه، از نيازهاي اساسي هر منطقه است، مي‌گويد: «ما نسبت به توسعه، هيچ اعتراض و بحثي نداريم، همچنين مي‌دانيم كه سرمايهگذاري اصل و اساس توسعه است و بايد صورت بگيرد، اما كيفيت و كميت و چگونگي سرمايهگذاري واقعا مهم است. بايد سرمايهگذاري و فعاليت‌هاي توسعه‌اي، به گونه‌اي انجام شود كه كمترين تنش و آسيب‌هاي زيست‌محيطي، فرهنگي و... در منطقه را داشته باشد و درعين‌‌حال، رفاه جامعه ميزبان، با بالاترين كيفيت در نظر گرفته شود. ما خودمان مشتاق هستيم كه سرمايه‌گذاران به منطقه وارد شوند و فعاليت‌هاي توسعه‌اي را آغاز كرده و گسترش دهند، اما بهاي آن مهم است؛ نبايد طوري باشد كه جامعه ميزبان بعد از مدتي احساس كند كه فقط يك زمين سوخته برايش مانده است، بدون اينكه عايدي چنداني از پروژه‌ها براي آنها داشته باشد.»
معمولا در راه‌اندازي سايت‌هاي معدني، در كنار مزايايي كه ممكن است چنين طرح‌هايي به همراه داشته باشد، نگراني‌هايي هم در خصوص آسيب‌ديدن باغ‌ها، مزارع، زمين‌هاي كشاورزي، پوشش گياهي و جانوري، ازبين‌رفتن مناظر طبيعي و تهديدات زيست‌محيطي وجود دارد. به گفته بسياري از كارشناسان و فعالان محيط زيست، كاوش و استخراج معدن، از فعاليت‌هايي است كه نتيجه آن، بيشتر از آنكه سود و نفع مردم بومي باشد، تخريب محيط زيست را به همراه دارد و قشر اندكي از آن بهره‌مند مي‌شوند.
«محمد درويش»، فعال محيط زيست و پژوهشگر هم، درمورد دلايل مخالفت فعالان محيط زيست با فعاليت‌هاي معدني تفتان، به «اعتماد» مي‌گويد: «ارتفاع قله تفتان، بالاي 4هزار متر است و برف و يخچال دايم دارد. از طرفي به‌دليل گراديان حرارتي، اختلاف دمايي حدود 40 درجه بين قله تفتان و سطح دريا در عمان يا بندر چابهار وجود دارد (دما در هر صد متر افزايش ارتفاع، يك درجه كاهش پيدا مي‌كند)، براي همين يك جريان باد دايم ايجاد مي‌كند و چشمه‌هاي آن هم توليد آب دايم دارند و باعث تغذيه آبخوان‌هاي منطقه مي‌شود. از طرفي، باعث بهبود تنوع گياهي و جانوري مي‌شود و برهنگي سطح زمين را كاهش مي‌دهد، همين موضوع چشمه‌هاي توليد گردوخاك را مهار مي‌كند و عامل مهم تاب‌آوري بلوچستان محسوب مي‌شود و هم براي ايران و هم براي پاكستان ارزش‌هاي اكولوژيكي بسيار بالايي دارد. از نظر جذابيت‌هاي گردشگري هم حرف‌هاي بسياري براي گفتن دارد و مي‌تواند مثل يك صندوق ارزي پايدار، براي مردم بلوچستان و حتي ايران، پول و ثروت داشته باشد. اينكه اين داشته‌ها را به بهانه خام‌فروشي و فعاليت‌هاي معدني تعطيل كنيم، چشمه‌هاي توليد گردوخاك را افزايش دهيم، ظرفيت گرمايي ويژه را كاهش دهيم، نهايت بي‌سليقگي خواهد بود. فقط به‌دليل اينكه بخواهيم براي يك گروه محدودي توليد پول و ثروت داشته باشيم. در واقع مثل اين است كه يك الماس را بدهيم و در ازاي آن، يك شكلات بگيريم.»
درويش درمورد اهداف اشتغال‌زايي مطرح‌شده از طرف شركت‌هاي معدني توضيح مي‌دهد: «در ميان فعاليت‌هاي صنعتي، پتروشيمي كمترين ميزان اشتغال‌زايي را دارد و پس از آن، بخش معدن است كه معمولا اشتغال‌زايي چنداني ندارد، به‌خصوص با توجه به گستره تخريبي كه در ميان فعاليت‌هاي صنعتي دارد، اين ادعا كه با فعاليت‌هاي معدني اشتغال ايجاد مي‌كنيم، مبنا و اساس علمي ندارد. البته به ماده استخراج‌شده و ارزش‌افزوده و نوع بهره‌برداري از آن هم مربوط است.»
نهم آبان 1402، عليرضا شهنوازان، فرماندار تفتان، در گفت‌وگو با روزنامه دنياي اقتصاد، گفته بود كه «شركت توسعه معادن پارس، موظف است پيرو گفتمان انجام‌شده، دغدغه مردم و روستاييان را برآورده سازد و نسبت به تعهدات خود عمل كند تا حركت شهرستان تفتان در مدار توسعه‌اي كه قرار گرفته است، تسريع شود.» همچنين محمد كرمي، استاندار سيستانوبلوچستان هم در همين گزارش مطرح كرده بود كه «اين پروژه معدني براي بيش از 180نفر اشتغال ايجاد خواهد كرد و با توجه به نياز مردم براي ايجاد شغل و كمك به توسعه همه‌جانبه منطقه بايد سهم شهرستان از سايت ارتقا يابد و ضمن اينكه مردم از منافع طرح بهره‌مند مي‌شوند، بخشي از درآمدها صرف هزينه‌هاي عمراني شود.»
براي معدنكاري‌ها، تمام مجوزهاي زيست‌محيطي را اخذ كرديم
«رحمان رحمت‌زهي»، عضو هيات‌مديره شركت توسعه معادن پارس تامين، در استان سيستانوبلوچستان هم در گفت‌وگو با «اعتماد» درمورد شرح فعاليت توسعه معادن در تفتان مي‌گويد: «اين معادن به كوه تفتان كه منطقه گردشگري و بااهميت محيط زيست است، ارتباطي ندارد. در مرحله اوليه اقدامات، مرحله‌اي به نام اكتشافات داريم كه حالت شناسايي دارد مثلا مي‌گوييم حدود 30 تا 50 كيلومتر در مزايده به ما واگذار شده است، شايد در اكتشافات، ميزان اندكي، يعني فقط حدود 5 كيلومتر از مرزهاي تعيين‌شده جابه‌جا شويم. واقعا اين مساحت جابه‌جايي، به تفتان به اين وسعت آسيبي نمي‌زند. از طرفي، ما فقط در مناطق اكتشافي و فقط براي شناسايي برداشت استخراجي داريم نه‌اينكه كلا اقدام به استخراج داشته باشيم. فيلمي هم به‌تازگي در فضاي مجازي به نام انفجار تفتان منتشر شده كه اصلا ارتباطي به تفتان نداشته و مربوط به راه دسترسي ما و مطابق با استانداردهاي قانوني بوده است. شايد تخريب‌هاي كوچكي مانند جاده‌سازي باشد كه طبيعي است. حتي آن جاده‌سازي‌ها، دسترسي راه‌هاي روستايي را هم ايجاد كرده است؛ اقدامات اين مجموعه، بيش از 50 كيلومتر دسترسي براي روستاها ايجاد كرده است. از طرفي، در اين فعاليت‌ها، در تلاش بوديم كه دغدغه‌هاي استان، مسوولان و حتي دغدغه‌هاي نظام و حضرت آقا را در نظر بگيريم و بر اساس تاكيد دكتر اميرحسين نادري، مديرعامل صدر تامين شستا، آقاي مرتضوي، وزير و خود رييس‌جمهور، زنجيره كامل توليد در منطقه باشد و تحت هيچ شرايطي خام‌فروشي نداشته باشيم و اشتغال‌زايي ايجاد شود. تا همين لحظه هم بر اساس همين حفظ زنجيره توليد حركت و اشتغال‌زايي را در همين مراحل اكتشافي و كارخانه در حال ساخت، ايجاد كرديم. و اين نويد را مي‌دهم كه تا پايان سال، اولين توليد شمش طلا را داشته باشيم.»
از آغاز فعاليت‌هاي معدني در تفتان، همواره وعده مديران و مسوولان، اشتغال‌زايي و استفاده از ظرفيت نيروي كار بومي است. رحمت‌زهي درباره اقداماتي كه در اين خصوص انجام شده، مي‌گويد: «تقريبا دو ماه گذشته آزموني هم برگزار كرديم كه تاكيدمان بر اولويت بومي بود و در نتايج آن هيچ دخالتي نداشتيم. امروز هم حدود 90 درصد افراد بومي مشغول به كار هستند و به‌رغم صحبت‌هايي كه در فضاي مجازي مي‌شود كه مي‌گويند ما از افراد بومي فقط به عنوان كارگر يا نگهبان استفاده مي‌كنيم، بايد بگويم حتي نيروهاي ستادي، اداري، اعضاي هيات‌مديره و حتي مديران ارشدمان را از نيروهاي بومي استفاده كرديم.»
سرآمدي در مسووليت‌هاي اجتماعي، همواره از اهداف راهبردي برنامه‌هاي توسعه‌اي است و اقدام‌هاي موثر در محورهاي اقتصادي، محيط زيستي و درنظرگرفتن معيشت جامعه بومي، همواره از اهميت قابل‌توجهي برخوردار بوده است. به گفته عضو هيات‌مديره شركت توسعه معادن پارس تامين، اين شركت هم، با تاكيد محمد كرمي، استاندار و اميرحسين نادري، مديرعامل هولدينگ صدر تامين، همزمان با توسعه معادن، گام‌هاي موثري در راستاي مسووليت اجتماعي برداشته است كه ازجمله آنها مي‌توان به همكاري با ستاد بحران در زمان سيل تفتان، بازسازي سه دهنه پل، همكاري در توزيع بسته‌هاي فرهنگي و آموزشي، ايجاد مراكز بهداشت و درمان و ارايه خدمات پزشكي، ساخت مدارس و... اشاره كرد.
بسياري از افراد و مسوولان ذي‌نفع، مواردي همچون هم‌سويي اقدام با طرح‌هاي توسعه پايدار منطقه‌اي، تعديل بيكاري و ايجاد زمينه‌هاي اشتغال باثبات و البته توسعه ديگر بخش‌هاي عمومي و خدمات‌رسان در منطقه را ازجمله پيامدهاي مثبت اين طرح مي‌دانند، اما بسياري از جوامع محلي و فعالان زيست‌محيطي و اجتماعي، تغيير الگوهاي سنتي زيست افراد، تخريب باغ‌ها، مزارع و مساكن در نزديكي حريم معدن، آسيب به منظره طبيعي روستا و تهديدات محيط زيستي و البته تشديد تنش‌هاي محلي و... را از مهم‌ترين آسيب‌هايي مي‌دانند كه پس از گسترش طرح معادن، اين منطقه را تهديد مي‌كند.
رحمت‌زهي، درباره نگراني‌ها و مخالفت‌هاي جوامع محلي، توضيح مي‌دهد: «ما براي فعاليت‌هاي‌مان، تمام مجوزهاي زيست‌محيطي را اخذ كرديم و تقريبا بيش از هزار صفحه مطالعات و مشاوره داشتيم و فرآيند مطالعات ما، حدود دو سال طول كشيده و يكي از بهترين مشاوران زيست‌محيطي را در كنار خود داريم. از طرفي، ما برنامه ژئوتوريسم معدني داريم و مي‌خواهيم پارك جنگلي ايجاد كنيم. بايد توجه داشته باشيم معدن و صنعت كه اولويت رشد اقتصاد محلي و ملي است، در تمام مناطق، تخريب‌هاي اندكي هم به دنبال دارد، بايد بين تخريب‌ها و آباداني‌ها، تعادل ايجاد كنيم كه ما توانستيم اين كار را انجام دهيم. همچنين تمام موارد مانند سد باطله و... كنترل‌شده و مطابق با استانداردهاي جهاني است و هيچ‌گونه مشكلي پيش نمي‌آيد. بسياري از ساكنان اين مناطق كه سختي‌هاي اينجا را مي‌دانند، در كنار ما هستند و تعدادي افراد در اين ميانه، جريان‌سازي مي‌كنند. به‌طوركلي صحبت من اين است كه با اين جريان‌سازي‌ها، سرمايه‌گذار را از استان فراري ندهيم.»
پيش از اين، بحث‌هاي بسياري درمورد ورود صنايع آب‌بر، به استان‌هاي كويري و خشك مطرح شده بود. بار ديگر پاي اين صنايع به استان سيستانوبلوچستان رسيده است و همان نگراني‌هاي قبلي را ايجاد كرده است. اين عضو هيات‌مديره شركت توسعه معادن پارس تامين (از شركت‌هاي زير مجموعه شركت سرمايهگذاري صدر تامين شستا) در اين باره مي‌گويد: «مهم‌ترين تمركز ما بر بحث مديريت آب‌هاي روان و سيلاب‌هاست. مورد ديگر هم بحث‌هايي درباره انتقال آب درياي عمان است. به‌طوركلي بر اين موضوع تامين آب تمركز كرده و در حال مطالعه هستيم كه بهترين گزينه را انتخاب كنيم و به اميد خدا مشكلات قبلي را در اين زمينه نداشته باشيم و معيشت مردم به مشكل برنخورد.»
نجات طبيعت زيباي تفتان از جويندگان طلا
اين توضيحات در حالي مطرح شد كه پيش از اين، در اول آذر 1401، كارزاري از طرف مردم محلي، دوستداران طبيعت و محيط‌زيست و حيات وحش، فعالين فرهنگي، اجتماعي، دوستداران كوه و كوهنوردي و... با عنوان «نجات طبيعت زيباي تفتان از جويندگان طلا و فعاليت‌هاي معدني» منتشر شد. در متن اين كارزار نوشته شده:
«وزير محترم صنعت، معدن و تجارت،
رياست محترم سازمان حفاظت محيط زيست،
با سلام
تفتان با طبيعتي زيبا و منحصربه‌فرد، حيات وحشي نادر، آثار باستاني فراوان؛ استودان، سنگ‌نگاره، سرو كهنسال، گورستان‌هاي باستاني و دوران اسلامي، گياهان دارويي و... كه هرساله هزاران گردشگر و دوستدار طبيعت را به خود جلب مي‌كند، در حال نابودي توسط جويندگان طلا و فعاليت معدني است.
از وزارت صمت، محيط زيست، دوستداران حيات وحش و طبيعت و كوهنوردي خواسته مي‌شود، مانع فاجعه زيست‌محيطي با توقف فعاليت معدني در تفتان شوند.»
تفتان در منطقه نقش تعديل‌كننده دارد
«كريم‌بخش كردي تمنداني»، نويسنده اين كارزار و فعال محيط زيست و اجتماعي، در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره جزييات درخواست توقف فعاليت معدني در تفتان مي‌گويد: «تفتان، يك موقعيت خاص است؛ يك منطقه معمولي نيست كه بخواهيم به‌راحتي درمورد معادن و فعاليت‌هاي آن نظر بدهيم. يك منطقه بكر و تاثيرگذار در استان سيستانوبلوچستان است كه يك استان خشك و بي‌آب است. از طرفي، با مشكل حقابه هيرمند هم از طرف افغانستان روبرو هستيم كه هامون را به خشكي كشانده است. داخل استان هم بارندگي‌ها كم است و تنها جايي كه آب منطقه را تامين مي‌كند و بارندگي دارد، تفتان است. حيات وحش آن هم بسيار منحصربه‌فرد است. استان ما به سه منطقه تقسيم مي‌شود: يك) سيستان است كه بادهاي 120 روزه دارد و توفان، گردوخاك و ريزگردهاي بسياري دارد، به‌علاوه اينكه هامون هم خشك شده و ريزگردها اصلي‌ترين معضل شده‌اند. دو) سمت جنوب، يعني مكران و چابهار است كه آب‌وهواي گرم و خشكي دارد. سه) تفتان است كه واقعا در اين منطقه نقش تعديل‌كننده را دارد، يعني براي مركز استان و شهرهايي مانند خود تفتان، ميرجاوه و خاش آب‌وهواي خوبي فراهم كرده است. درمورد معدن طلا هم مي‌دانيم كه يكي از آب‌برترين معادن است. يعني براي هر گرم طلا، حدودا به 150 متر مكعب آب نياز داريم. حالا تصميم گرفته شده كه در خشك‌ترين استان، جايي كه حتي آب براي آشاميدن نيست و در بسياري مناطق آب جيره‌بندي است، معدن طلا راه‌اندازي شود. اين موضوع اولين و مهم‌ترين معضل راه‌اندازي اين معدن است. موضوع دوم اين است كه اين معدن، حدود 150 كيلومتر مربع، يعني بخش عمده روستاها را در محدوده فعاليت‌هاي خود ثبت كرده است؛ آن‌هم در جايي كه بزرگ‌ترين مرتع دامداري و توليدكننده گوشت و لبنيات، بهترين حيات وحش، بهترين نقطه گردشگري و... استان است. اين معدن در 3 فاز مشغول به كار است. فاز يك و دو آن پيش‌بيني شده كه براي سال‌هاي زيادي، مواد معدني دارد. اما فاز 3، نزديك به قله و سرچشمه رودخانه است. ما براي آنجا حكم قضايي گرفتيم و نظر كارشناسان اين بوده كه فعاليت در فاز 3 متوقف شود. دادستاني هم اين نظر را تاييد كرده و حكم هم داده، همچنين بر اساس اصل 50 قانون اساسي، در جايي كه محيط زيست آسيب مي‌بيند، نبايد فعاليت اقتصادي انجام شود اما هنوز اقدام شركت در آن فاز ادامه دارد و حتي تلاش‌هايي شده كه نظر كارشناسي درباره توقف فعاليت در فاز 3، لغو شود. هرچند گفته شده كه اين فعاليت‌ها براي توسعه و اشتغال‌زايي است اما بخش عمده جوامع محلي، مخالف اين اقدامات معدني هستند. مردم نگران تفتان هستند و معدن، به‌دنبال فعاليت خودش است. مثلا يكي از نمونه‌هاي آسيب، اين است كه سد باطله معدن در 200، 300 متري قنات روستا احداث شده است، جايي كه زندگي روستاييان در جريان است. اينجا حدود 7، 8 هزار خانوار با دامداري و كشاورزي در تفتان زندگي مي‌كنند. تفتان يك هويت ملي است و حيات استان ما به تفتان بستگي دارد.»
كردي تمنداني معلم است و به عنوان كشاورز نمونه استان هم معرفي شده، او درباره اين صحبت كه هدف فعاليت‌هاي معدني اشتغال‌زايي است، توضيح مي‌دهد: «متوليان معادن در تفتان، به يك شعار بسنده كردند و مي‌گويند استان سيستانوبلوچستان، يك استان محروم است و ما مي‌خواهيم در اينجا، توسعه و اشتغال‌زايي داشته باشيم. من مي‌گوييم نتيجه اين فعاليت‌ها فقط تخريب و محروميت در استان خواهد بود. سطح اشتغالي كه در اين استان، آن‌هم در حد كارگر ساده قرار است ايجاد شود، درنهايت حدود 200، 300 نفر خواهد بود. يعني در ازاي از بينرفتن اشتغال 7، 8 هزار خانوار، فقط 200، 300 اشتغال كارگري ايجاد شود؟ ما تلاش بسياري كرديم كه اين نگراني‌ها را در رسانه‌ها هم منعكس كنيم اما به نتيجه نرسيديم. من حتي پيشنهاد مي‌دهم كه يك مناظره با حضور كارشناسان و فعالان محيط زيست و اجتماعي و مسوولان معدن برگزار شود و درنهايت، با توضيحات ارايه‌شده، خود مردم صحت و درستي نظرات را قضاوت كنند.»
به گفته كردي تمنداني، مردم دو خواسته دارند؛ يكي ارزش‌گذاري چيزي كه خود تفتان دارد، در مقايسه با آن‌چيزي كه معدن مي‌خواهد به اين منطقه بياورد. هركدام ارزشش بيشتر بود، همان را اجرا كنند و دوم اينكه از مردم نظرسنجي كنند و ميزان رضايت و موافقت مردم را بررسي كنند. يعني در جايي كه ادعا مي‌كنند اقدامي را به نفع مردم انجام مي‌دهند، به نظر خود آنها احترام بگذارند. علاوه بر اين، عواقب زيست‌محيطي، آلودگي آب‌وهوا، ازبين‌رفتن مراتع و حيات وحش، از مهم‌ترين دغدغه‌هاي جوامع محلي است.
زمين و هرآنچه در زمين است، نه فقط براي انسان كه همواره بايد در اختيار تمامي موجودات آن باشد و البته، اين كره خاكي بايد جاني براي بقا داشته باشد كه بتواند از آنچه دارد به ساكنانش ببخشد. بشر، در تمام دوران، در پي گسترش حكومت خود در زمين بود؛ خواه اين حكومت فقط بر چند متر زمين باشد. نتيجه اين ميل در او، برداشت بي‌رويه از طبيعت، تخريب گسترده و پيشرفت‌هايي در تضاد با محيط زيست شده كه درنهايت، چيزي جز نابودي زمين نخواهد داشت. «پس زمين با او، با انسان چنين گفت: دريغا ويرانِ بي‌حاصلي كه منم!... [پس آن‌گاه زمين...، احمد شاملو»]
٭ (برگرفته از مقاله تفتان- ياسمن مجتهدپور- 21دي 1398- مركز پژوهش‌هاي ايراني و اسلامي)