تصوير كلي از صحنه‌هاي راهبردي، اقتصادي و ژئوپليتيك جهان در سال 2023 آميخته با سايه‌روشن‌هايي بود كه به نظر مي‌رسد در سال 2024 روندي پررنگ‌تر را دنبال كند. به نظر مي‌رسد جهانِ 2024 شاهد رقابت رو به افزايش ميان كشورهاي بزرگ، به خصوص ايالات‌متحده و چين باشد؛ تغييرات ژئوپليتيك رخ داده در سال 2023 مي‌تواند آينده جهان را در 2024 رقم زند؛ درگيري‌ها در مناطق مختلف جهان، به ويژه اوكراين و خاورميانه؛ همچنان از نظر شدت، دامنه و ماهيت رو به افزايش باشد؛ تحولاتي در سال 2023 رقم خورده است كه خطر قحطي و بيماري در آينده نزديك را در سال 2024 گوشزد مي‌كند و البته توسعه فناوري‌هاي نوين در سال 2023، آينده‌اي مبهم براي بشريت را سال 2024 ترسيم خواهد كرد.
ماشين جنگي مسكو تقويت مي‌شود؟
در سال 2023 و با ادامه جنگ در اوكراين، روسيه بخش اعظم قدرت نرم خود را در سراسر جهان، ازجمله در بسياري از بخش‌هاي كليدي اروپا و آسياي مركزي، از دست داده است. اگرچه روس‌ها توانستند پيوندهايي راهبردي با امارات و عربستان‌سعودي را تقويت كنند، به طور كلي نفوذ اين كشور، به خصوص در سال 2023 به پايين‌ترين حد خود رسيد. مسكو احتمالا در بُعد سخت‌افزار خود را براي ادامه جنگ در سال نو ميلادي، سال 2024، آماده مي‌كند، اما به عقيده ناظران، در بُعد ژئوپليتيكي و رهبري منطقه‌اي و جهاني به نظر نخواهد توانست جايگاهي درخور دست و پا كند. اينكه با شروع سال 2024 و طولاني شدن جنگ، روسيه چقدر قدرت نرم بيشتري را ازدست خواهد داد، پرسشي كليدي است كه مي‌تواند كرملين را با بحران مشروعيت، حتي در داخل روسيه، دچار كند.
تايوان؛ نقطه كور رابطه پكن- واشنگتن
سال 2023 به نظر سالي مهم در روابط چين و ايالات‌متحده بود و با تنش‌هاي فزاينده بين دو بازيگر صحنه جهاني تعريف شد. اين تنش‌ها در سال 2024 و با بحراني‌تر شدن مناقشه تايوان مي‌تواند جدي‌تر شود چرا که اخيرا نيز در ديدار نه چندان گرم سران اين دو قدرت جهاني در اجلاس اپك در سانفرانسيسكو، شي جين‌پينگ به صراحت به جو بايدن گفت كه الحاق جزيره تايوان به خاك چين حتمي است، هر چند ترجيح پكن بر مسالمت‌آميز بودن اين روند است. علي‌رغم تلاش‌ها براي فرونشاندن اين تنش‌ها در طول سال 2023، امريكايي‌ها چين را دشمن شماره يك ايالات‌متحده معرفي كردند و به نظر در سال 2024 نيز عقيده كاخ سفيد همين باشد. شايد اوج اين خصومت در سال 2023 در حادثه بالون جاسوسي چين رقم خورد و اين شناور هوايي مي‌رفت تا سال 2023 را به يكي از سردترين سال‌ها در روابط دو كشور بدل كند. پس با اين پيش‌زمينه، ماجراجويي‌هاي احتمالي پكن در سال 2024 در درياي چين جنوبي مي‌تواند ژئوپليتيك منطقه را تغيير دهد.
خيز واشنگتن براي احياي هژموني‌اش
با عدم پذيرش واقعيت نظم جهاني چندقطبي در حال ظهور در سال 2023، ايالات‌متحده تلاش كرد تا از فروپاشي نظم جهاني تك‌قطبي به رهبري واشنگتن جلوگيري كند. آنتوني بلينكن، وزير خارجه ايالات‌متحده، در سخنراني در مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سپتامبر 2023 گفت كه ايالات‌متحده در حال ايجاد اتحادي راهبردي همراستا با اهداف ايالات‌متحده است. در اين راستا، به نظر مي‌رسد در سال 2024 ايالات‌متحده در تلاش باشد ناتو را تقويت كند و ماموريت آن را گسترش دهد. در عين حال، تلاش‌هايي براي ايجاد «اتحاد ملل دموكراتيك» در سراسر جهان براي مبارزه با آنچه كه ايالات‌متحده مدعي است «ملت‌هاي استبدادي» به رهبري روسيه و چين است، انجام خواهد داد، چراكه در ۲۸ مارس ۲۰۲۳، مجمع دموكراسي به رياست ايالات‌متحده با حضور رهبران ۱۲۱ كشور برگزار شد، امري كه نشان مي‌دهد ايالات‌متحده به خوبي خطر از دست دادن نفوذ راهبردي خود را حس كرده است و برآن است تا در سال 2024 آن را به‌طور قابل توجهي تغيير دهد.
از سوي ديگر ولاديمير پوتين طي سخناني در مجمع شراكت شرقي (سپتامبر 2023) تاكيد كرد كه سياست ثابت مسكو پيوستن به ساير كشورها براي ايجاد نظم جهاني چند قطبي است. پوتين تاكيد كرد كه همه كشورها، صرف‌نظر از رژيم سياسي، مدل اقتصادي-اجتماعي، بزرگ يا كوچك، ظرفيت نظامي قوي يا ضعيف، براي منافع متقابل براساس منشور سازمان ملل متحد و قوانين بين‌المللي همكاري مي‌كنند، نه براساس «قوانين» تحميلي ايالات‌متحده. به نظر در سال 2024، طرح كلي ايالات‌متحده اين است كه روسيه را مجبور به پذيرش شكستي راهبردي كند. اين امر به معناي برداشتن بزرگ‌ترين مانع در برابر جاه‌طلبي ايالات‌متحده براي حفظ نقش رهبري خود در نظم جهاني تك‌قطبي است.
شطرنج خاورميانه تغيير مي‌كند!
در خاورميانه، حمله غافلگيرانه نيروهاي حماس به اسراييل در 7 اكتبر 2023 و واكنش بسيار شديد رژيم اسراييل در حمله به غزه نه تنها روابط اين رژيم با فلسطينيان را به طور بي‌سابقه‌اي پيچيده كرد، بلكه كل وضعيت ژئوپليتيك و راهبردي خاورميانه را نيز دستخوش تغيير قرار داد. به نظر مي‌رسد كه هدف مخفي كابينه افراطي نتانياهو در سال 2024 در «پاسخ به حمله حماس» اجراي راهبرد بلندمدت ساخت «كشور (ادعايي) اسراييل بزرگ» است. همين امر و دامنه‌دار شدن شعله‌هاي جنگ در سال نو ميلادي باعث مي‌شود سياست كاهش تنش دولت بايدن در منطقه به بن‌بست بخورد. به اين ترتيب بازيگران عربي در قالب به تعليق درآوردن عادي‌سازي روابط و ايران در قالب حمايت از محور مقاومت منطقه، نيز در صفحه شطرنج خاورميانه و با اقدامات تحريك‌آميز رژيم اسراييل، راهبردها و تاكتيك‌هاي خود را تغيير خواهند داد.
معادلات بايدن در آسيا برهم خورد؟
طي سه سال گذشته، و به خصوص در سال 2023، دولت جو بايدن مداخله خود در خاورميانه را با هدف تمركز بر تحقق راهبرد اقتصادي و تجاري با هند و اقيانوس آرام براي مهار نفوذ اقتصادي چين از طريق احداث دالان اقتصادي هند-خاورميانه-اروپا يا كريدور آي‌مِك (IMEC) از مسير كريدور شمال كشورهاي عربي خليج‌فارس، اردن و اسراييل به اروپا، محدود كرده است. اين سياست همچنان و در بحبوحه آتش جنگ در منطقه نيز كمابيش ادامه دارد، هر چند كه تنش‌هاي اخير در درياي سرخ به نظر مانعي بزرگ بر سر راه اين راهبرد ايالات‌متحده خواهد بود. در سال 2024، به نظر مي‌رسد سياست ايالات‌متحده تغيير چشمگيري نكند، هر چند كه تحولات در درياي سرخ و حملات بي‌امان نيروهاي انصارالله يمن مي‌تواند معادلات را بر هم زند.
اقتصاد جهاني در آستانه بحراني ديگر!
در بحث بحران اقتصاد جهاني، موسسات مالي پيشرو جهان تخمين زدند كه رشد اقتصاد جهاني سال 2023 كمتر از افزايش 3/3 تا 5/3 درصدي در سال 2022 و در نتيجه «زلزله مالي» ناشي از بحران بانكي ايالات‌متحده و سوييس، بحران انرژي و درگيري‌ها در اوكراين و خاورميانه بوده است، چراكه بانك‌هاي مركزي بسياري از كشورها مجبور شدند افزايش نرخ بهره را براي مهار تورم يا توقف افزايش نرخ‌ها براي كمك به بهبود اقتصادي در‌نظر بگيرند. به عقيده ناظران، سال 2024 نيز سال خوبي در اين زمينه نخواهد بود، چراكه بسياري از بحران‌هاي جهاني ياد شده به نظر لاينحل باقي بمانند و حتي بحران‌هاي جديدي همچون به خطر افتادن كشتيراني در آبراه‌هاي جهان و افزايش قيمت انرژي مي‌تواند اقتصاد جهان را دستخوش بحران كند.
چالش پيشرفت فناوري براي جهان
در 20 جولاي 2023، هند، بزرگ‌ترين صادركننده برنج جهان، صادرات برنج سفيد غير باسماتي را ممنوع كرد. كاهش غيرمنتظره عرضه برنج از هند، تاثيرات تغييرات آب و هوايي و درگيري‌هاي ژئوپليتيكي، قيمت برنج تايلندي را به بالاترين حد در 15 سال اخير رساند. اين عوامل بر كشورهاي خريدار، به ويژه كشورهاي فقير در آسيا و جنوب صحرا تاثير گذاشته است. بنابراين، مجموعه اين عوامل مي‌تواند خطر جدي قحطي در كشورهاي فقير در آفريقا و برخي ديگر از نقاط جهان در سال 2024 را در پي داشته باشد.
فناوري‌هاي نوين در سال 2023 پيشرفت چشمگيري داشتند به‌طوري كه هوش مصنوعي مولد (AI) به يكي از روندهاي پررونق فناوري در سال 2023 تبديل شد. اين امر پس از آن رخ داد كه ChatGPT در اواخر ژانويه، تنها دو ماه پس از آغاز به كار، با 100 ميليون كاربر «تبي جهاني» ايجاد كرد. اين فناوري نوآورانه مي‌تواند در سال 2024، شيوه‌هاي عملكرد بخش‌هاي اقتصادي را متحول كند، بازار كار را به‌شدت تغيير دهد و آينده شغلي را در سراسر جهان شكل دهد.
به نظر بايد دست‌كم در بعد زيست محيطي به سال 2024 خوشبين بود، چراكه سال 2023، پيشرفت‌هاي نسبي نيز در بحث محيط‌زيست به همراه داشت. در نشست كاپ28 در دوبي، كشورها بر سر دور شدن تدريجي از سوخت‌هاي فسيلي به اجماع دست يافتند تا به هدف به صفر رساندن مصرف سوخت‌هاي فسيلي تا سال 2050 برسند. پيش‌بيني مي‌شود در سال جدید جهان به طور جديدتري برنامه‌هاي اقليمي را پيش برد. انتظار مي‌رود نشست كاپ 29 در نوامبر 2024 در باكو تشكيل شود.
در اول اكتبر 2023، اتحاديه اروپا فاز آزمايشي سازوكار تنظيم مرز كربن (CBAM) را آغاز كرد كه اولين گام براي اعمال تعرفه بر واردات از كشورهايي است كه از سال 2024 استانداردهاي زيست محيطي را رعايت نمي‌كنند. سازوكار تنظيم مرز كربن ابزاري موثر براي تشويق مشاغل غيراروپايي براي كاهش انتشار كربن قلمداد مي‌شود. اگر اين مشاغل در طول فرآيند توليد براي رعايت مقررات زيست محيطي اتحاديه اروپا، انتشار گازهاي گلخانه‌اي را كاهش ندهند، مزيت رقابتي خود را از دست خواهند داد.
به طور كلي، به نظر مي‌رسد در سال نو ميلادي (2024)، رقابت‌هاي راهبردي و ژئوپليتيك در جهان با شدت بيشتري ادامه يابد و در درگيري‌ها در اوكراين و خاورميانه نيز شدت گيرد. مناقشه در شبه‌جزيره كره و درياي چين جنوبي و شرقي نيز در حال اوج گرفتن است و مي‌تواند مهمان ناخوانده سال 2024 باشد. با ادامه بحران‌هاي زيست‌محيطي و نظامي در جهان، خطر بروز قحطي، به خصوص در مناطق فقير آفريقايي و خاورميانه دور از انتظار نيست. مساله هوش مصنوعي و توسعه افسار گسيخته آن نيز در سال آتي مي‌تواند، در كنار دستاوردهاي مفيد در اقتصاد، بحران‌هاي امنيتي و شغلي براي بشر به همراه داشته باشد. در اين ميان، شايد پيشرفت‌ها و دستاوردهايي در زمينه مسائل اقليمي و زيست‌محيطي در سال 2024 بتواند مرهمي بر زخم‌هاي عميقي باشد كه سال 2023 از خود بر جاي گذاشته است.