نگاهي به تئاتر دانشگاهي در چهل و دومين جشنواره بين‌المللي فجر
سهم ايده‌هاي «جديد و جوان»
آناهيتا ايزدي
چهل و دومين جشنواره بين‌المللي فجر روز چهارشنبه ۲۷ دي با اجرا و اكران نمايش‌هاي بخش راديو تئاتر و تئاتر تلويزيوني كار خود را آغاز كرد. آيين افتتاحيه اين جشنواره اما در روز يكشنبه اول بهمن در تالار دكتر ناظرزاده كرماني در تماشاخانه ايرانشهر برگزار شد. مهدي حامدسقايان، نرگس يزدي، حسين عبداللهي و ايرج افشاري اصل به ترتيب دبيركل و دبيران بخش پژوهشي، دانشجويي و كارگاه‌هاي آموزشي اين جشنواره بودند. در مجموع ۹۶ اجراي سالني و ۳۹ اجراي خياباني در بخش‌هاي مختلف تحت عنوان مسابقه تئاتر ايران، ملل، هويت ملي، ويژه غزه، فراگير و مسابقه تئاتر دانشجويي به نمايش گذاشته شدند. از ميان اجراهاي سالني تنها دو نمايشِ «هملت» به كارگرداني هايك اسرافيليان و «شماره ۶» به كارگرداني آرمن سركيسيان از جمهوري ارمنستان در بخش ملل شركت كرده،
۲۷ اجرا مربوط به بخش دانشجويي و ۱۳ اجرا مربوط به بخش فراگير جشنواره بوده است.
بخش فراگير با همكاري و مشاركت سازمان بهزيستي و هدف برابرسازي فرصت‌ها، تلفيق اجتماعي و مشاركت حداكثري افرادِ داراي معلوليت از دستاوردهاي مهم اين جشنواره بوده كه به صورت رقابتي براي نخستين‌بار برگزار شد.
علاوه بر اجراهاي نمايشي، كارگاه‌هاي تخصصي نيز با موضوعات مختلف و با هدف بهره‌وري از امر آموزش براي هنرمندان و علاقه‌مندان به هنرهاي نمايشي در چارچوب جشنواره برنامه‌ريزي شده بود. براي نمونه مي‌توان به كارگاه «تحليل متن به مثابه ماده اوليه رويداد نمايشي» زيرنظر فرهاد مهندس‌پور، كارگاه «مقايسه روش بازيگري گرتوفسكي و چخوف» زيرنظر آرمن سركيسيان، مدرس و كارگردان تئاتر از كشور ارمنستان، كارگاه «نقش و جايگاه همسرايان در نمايش‌هاي كلاسيك يونان» با حضور ناتاسيس سارانتوس، نمايشنامه‌نويس و كارگردان تئاتر از كشور يونان، كارگاه «نوپردازان ادبيات نمايشي و كارگرداني» زيرنظر مهرداد راياني مخصوص، كارگاه «كاركردهاي موسيقي در تئاتر» با حضور سعيد ذهني و سخنراني خانم ايوانا ويژيك، كارگردان تئاتر از كشور صربستان، با موضوع «تحليل قابليت اجرايي فضاي متن و مضمون اصلي متن نمايشنامه سه خواهر...» اشاره كرد.
داوري جشنواره را در بخش مسابقه صحنه‌اي شهرام كرمي، محمدباقر قهرماني، ايوانا ويژيك، اتابك نادري و پيام فروتن، در بخش دانشجويي علي حاج ملاعلي، ابراهيم پشت كوهي، رامتين شهبازي، بهرام جلالي‌پور و اسماعيل نجار، در بخش خياباني محمدحسين ناصربخت، عليرضا استادي، مهدي حبيبي، سعيد اسماعيلي و علي براتي، در بخش فراگير حميد كاكاسلطاني، سيمين اميريان و مجيد امرايي و در بخش نمايش‌هاي هويت ملي و غزه محمود فرهنگ، اعظم بروجردي و ابوالفضل همراه برعهده داشتند. نمايش‌هاي «اوبرمنش» نوشته پريسا خداوردي و به كارگرداني افشين حسني‌كيا از دانشگاه هنر تهران، «در انتظار گودو» به كارگرداني عليرضا حاجي‌بابايي از دانشگاه آزاد تهران مركز، «بيرون پشت در» نوشته محمد رحمانيان ثابت، اقتباسي از نمايشنامه «بيرون پشت در» به نويسندگي ولفگانگ بُرشرت و به كارگرداني پرهام خاكزاد از موسسه آموزش عالي معماري و هنر پارس، «استراليا» نوشته پيام لاريان و به كارگرداني حسنا قبادي، «خون ه» نوشته عطيه علي همتي و حسين قاسمي هنر و به كارگرداني او از دانشگاه هنر، «اتاق» نوشته هارولد پينتر و به كارگرداني ماهور تهراني، «فاتحان قلعه‌هاي رفته بر باد» نوشته سعيد شهريار و به كارگرداني مسعود غياثي از دانشگاه آزاد يزد، «غلط» نوشته رامين عليزاده و به كارگرداني سعيد زماني از پرديس دانشگاه هنر، «بير» به نويسندگي و كارگرداني راشد كريمي از دانشگاه هنر و معماري كردستان، «قيقاج» نوشته باقر سروش و به كارگرداني هديه حبيبي از موسسه آموزش عالي معماري و هنر پارس، «آنتيگونه» به نويسندگي و كارگرداني محمدرضا آگاه از دانشگاه هنر تهران، «بنداربيدخش» نوشته بهرام بيضايي به كارگرداني متين ميرزايي از مركز آموزش علمي كاربردي سيتي سنتر اصفهان و همين نمايشنامه مجددا به كارگرداني سامان شكيبا از مركز آموزش علمي كاربردي فرهنگ و هنر واحد ۴۶، «بچه» به نويسندگي و كارگرداني مرتضي فرهادنيا از دانشگاه تهران، «در جنگ احساسات ممنوع» به نويسندگي و كارگرداني نوشين قاسمي از دانشگاه سوره، «دنگ» نوشته مهدي دلال و به كارگرداني علي مراد‌زاده از دانشگاه سلمان فارسي كازرون، «دايره» به نويسندگي و كارگرداني رضا عرفاني از موسسه آموزش عالي نبي اكرم(ص) تبريز، «كارنان» به نويسندگي و كارگرداني مهدي يحيي‌آبادي از دانشگاه پيام نور خراسان شمالي، «مكر مكرم» به نويسندگي و كارگرداني علي خورشيدي از دانشگاه سوره، «تمام» نوشته بتي شاميه و به كارگرداني علي اكباتاني از دانشگاه هنر، «ليلي و قاب خالي» نوشته سعيد موذني و به كارگرداني ويدا موسوي از دانشگاه آزاد، «مرثيه‌اي براي يك مرد مرده» نوشته رسول حق‌جو و به كارگرداني كيانوش ايازي از موسسه آموزش عالي نبي اكرم(ص) تبريز،
«دل قك» نوشته افق و محسن ايرجي و به كارگرداني سينا عاجلي از دانشگاه فرهنگيان شيراز، «ريچارد سوم» به نويسندگي و كارگرداني فريا امامي از دانشگاه آزاد، «تقليدنامه زال و رودابه» به نويسندگي و كارگرداني محمد حاج‌محمدي از دانشگاه سوره، «مارسي نوزده نودوشيش» نوشته فربد عقيده مندالهي و به كارگرداني حسين نصيري از موسسه آموزش عالي نبي اكرم(ص) تبريز و بالاخره «متن اين اجرا بفروش مي‌رسد» به نويسندگي و كارگرداني محمدرضا شاكري از دانشگاه سوره، در بخش مسابقه دانشجويي جشنواره شركت كردند. از ميان اين آثار نمايش‌هاي «تمام» و «خون ه» علاوه بر بخش دانشجويي در بخش غزه نيز شركت داشتند و نمايش‌هاي «دنگ» و «كارنان» توسط كانون‌هاي تئاتر دانشجويي براي شركت در جشنواره انتخاب شده بودند. همچنين جلسات نقد و بررسي جهت برقراري ديالوگ ميان بخش نظري و عملي در چارچوب جشنواره برنامه‌ريزي شده بود كه محمدحسن خدايي، هومن زندي‌زاده و آناهيتا ايزدي به عنوان اعضاي آن در اين جلسات به همراه دانشجويان شركت داشتند. از نمايش‌هاي دانشگاهي مورد توجه اعضاي گروه نقد و بررسي مي‌توان به نمايش «بچه» و بازي درخشان و متفاوتِ نفيسه پيري در آن، نمايش
«دل قك» با بازي شجاعانه و خوبِ شبنم صمدي، نمايش «كارنان» با بازي درخشانِ مهدي يحيي‌آبادي و نمايش‌هاي «دايره» و «بيرون پشت در» اشاره كرد. اما آنچه باعث شگفتي اعضاي گروه نقد و بررسي در اعلان نتايج شد، اهداي تنديس جشنواره به رسول حق‌جو در بخش نمايشنامه‌نويسي، لوح تقدير و جايزه نقدي به كيانوش ايازي براي كارگرداني نمايش «مرثيه‌اي براي يك مرد مرده» و همچنين اهداي لوح تقدير و جايزه نقدي به بازيگر زنِ اين نمايش ِاز بيخ و بن غلط و بي‌كيفيت، بود. آنچه به راستي اعتبار جشنواره را براي بسياري زير سوال برد. اما انتخاب نمايش ِ«بيرون پشت در» به كارگرداني پرهام خاكزاد در بخش جايزه ويژه و اهداي تنديس جشنواره به سجاد تابش براي بازي در اين نمايش از ديدگاه اعضاي گروه نقد و بررسي نيز داوري درستي محسوب مي‌شود. همچنين اهداي لوح تقدير و جايزه نقدي به بهزاد حاجي‌زاده براي بازي در نمايش «خون ه» و به محمد يحيي‌آبادي براي بازي در نمايش «كارنان» بسيار خشنود‌كننده است، اگرچه به انتخاب حسنا قبادي و اهداي تنديس جشنواره به ايشان براي بازي در نمايش «استراليا» انتقاداتي وارد است، چراكه در اين بخش به نظر مي‌آيد، تلاش‌ها، توانايي، شجاعت و كيفيت متفاوت بازي‌هايي كه خانم‌ها نفيسه پيري در نمايش «بچه» و شبنم صمدي در نمايش «دل قك» از خود نشان داده‌اند، مورد كم‌لطفي داوران واقع شده است. اين امر كه در ميان داورانِ بخش دانشجويي حتي يك داور زن وجود نداشته، خود مي‌تواند مزيد بر علت براي چنين داوري در انتخاب بازيگر زن باشد و نقدي است قابل بحث در باب نگاه جنسيت‌زده و به هژموني مردانه موجود در فضاي جشنواره.
از ديگر نمايش‌هاي بخش دانشجويي كه متاسفانه ايده و پشتوانه پژوهشي آن ناديده گرفته شد و در داوري اين بخش به آن اهميتي داده نشد، مي‌توان به نمايش «دايره» اشاره كرد. نمايشي كه با حداقل‌ها اما با وسواس فراوان الگوي ايراني مناسبي در تعريف تئاتريكاليته و پرفرماتيويته است.
رضا عرفاني، كارگردان اثر، در باب اين تجربه و اجراي تئاتري خود مي‌گويد: «من در نمايش دايره به دنبال يك فرم جديد براي اجراي تعزيه بودم. فرمي كه هم شاخصه‌ها يا نشانه‌شناسي تعزيه در آن باشد و در عين حال به لحاظ بصري جديد باشد، پس سراغ ايجاز رفتم، به همين دليل كلام از نمايش حذف شد و تنها رنگ‌شناسي (نشانه‌هاي رنگي) باقي ماند. بازيگر به يك نفر راوي تقليل پيدا كرد. همه چيز انگار متناسب با هم شكل گرفته بود جز موسيقي! موسيقي تعزيه كه يكي از اركان آن به حساب مي‌آمد هم بايد براي اين اجرا تغيير مي‌كرد. در پژوهش‌ها به اين نكته رسيدم كه در هر منطقه با توجه به بضاعت موسيقايي، دستگاه‌ها و نواها در تعزيه دستخوش تغيير مي‌شوند، پس دوتار خراسان را به آن اضافه كردم و در كنش‌مندترين لحظات داستان (شهادت‌ها و...) تنها زخمه تار (يك تك ضربه به سيم‌هاي تار) نشست. رفتاري كه در خراسان معنا و مفهوم غم را متبادر مي‌كند.»
نمايش «بچه» از منظر كارگرداني و فرم نيز از ديگر آثار مهم اين بخش از جشنواره محسوب مي‌شود. اثري به‌واقع شجاعانه كه به مخاطب خود باج نمي‌دهد و لحظات درخشاني از منظر تئاتريكاليته خلق مي‌كند.
از ديگر اتفاقات غيرمنتظره جشنواره در بخش دانشجويي، خروج غيرمنتظره نمايش «آنتيگونه» از بخش رقابتي و همچنين جلوگيري از اجراي دوم نمايش «فاتحان قلعه‌هاي رفته بر باد» بود. اجرايي كه هيات داوران و منتقدين قرار بود به تماشاي آن نشينند.
چهل و دومين جشنواره بين‌المللي فجر در روز پنجشنبه دوازدهم بهمن در تالار وحدت با حضور هنرمندان جوان و پيشكسوت و تجليل از آتش تقي‌پور، اسماعيل خلج و حشمت قاسمي و همچنين تقدير از آثار و هنرمندان منتخب به پايان رسيد.