پس از تاسيس جمهوري در تركيه در سال 1923، اين بازيگر روابط اقتصادي و نظامي نزديكي با غرب در راستاي بخشي از ديدگاه خود براي تبديل شدن به كشوري مدرن و سكولار برقرار كرد، اما در دو دهه اخير و پس از روي كار آمدن رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه، حزب حاكم عدالت و توسعه (AKP) تلاش كرده تا تركيه را به بازيگري آزاد و قدرتي در قد و قواره جهاني و مستقل معرفي كند .
فراز و فرودهاي آنكارا با غرب در اين دو دهه كم نبوده و تاكنون نيز ادامه داشته است. تركيه بر سر عضويت سوئد در ناتو دو سالي بود كه با غرب سر جنگ و تنش را باز كرده بود تا اينكه در اواخر ژانويه، پارلمان تركيه الحاق سوئد به ناتو را تصويب كرد و به نزديك به دو سال تعلل آنكارا در اين زمينه پايان داد. مخالفت تركيه با عضويت سوئد در ناتو تنها زماني ازبين رفت كه رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه آنچه را كه واقعا مي‌خواست، از ايالاتمتحده تضمينش را گرفت كه شامل 40 جنگنده اف-16 براي ارتقاي تجهيزات ناوگان هواپيماهاي موجود تركيه مي‌شد.
برخي تحليلگران اين توافق را به منزله تغيير مجدد روابط امريكا با تركيه تفسير كرده‌اند. آنها معتقدند كه اجازه آنكارا به سوئد براي عضويت ناتو ممكن است آغازگر دوره‌اي از گرم شدن روابط بين تركيه و غرب باشد و ممكن است نشان‌دهنده همسويي نزديك‌تر تركيه با اعضاي اصلي اين ائتلاف در همه موضوعات قلمداد شود. اما به نظر مي‌رسد اين تحليل‌ها جهت‌گيري ژئوپليتيكي واقعي تركيه را اشتباه نشان مي‌دهد. به نظر مي‌رسد تعامل آنكارا با غرب ديگر اهميت راهبردي نداشته باشد يا دست‌كم از اهميت آن كاسته شده باشد. اردوغان در دو سال اخير تلاش داشته تا روابط راهبردي‌تر خود با كشورهاي خاورميانه، چين و روسيه را به مساله راهبردي سياست خارجي خود بدل كند. در واقع، تغيير عميق‌تر و مهم‌تري در داخل تركيه در جريان است، تغييري كه حتي در بحبوحه آشتي كنوني بر سر گسترش ناتو، اين بازيگر را از غرب دور مي‌كند.
نگاه به شرق
در سال‌هاي اخير، تركيه به دليل تمايل اردوغان براي مداخله نظامي در ليبي و سوريه، ادعاهاي ارضي در درياي مديترانه و دادگاهي كردن با چين و روسيه، خشم همسايگان و متحدان خود را برانگيخت. اين تحركات و سياست‌هاي داخلي اقتدارگرايانه اردوغان روابط با اعضاي ديگر ناتو را تيره‌تر كرد و چشم‌انداز تركيه براي پيوستن به اتحاديه اروپا را با ترديد بيشتري مواجه كرد.
اردوغان قدرت خود را در مواجهه با اين تنش‌ها و چالش‌هاي داخلي متعدد حفظ كرده است و پيروزي در انتخابات سال 2023 را كسب كرد تا نشان دهد غرب نمي‌تواند ديگر ، متحدي راهبردي براي اين كشور باشد.
تركيه از امپراتوري عثماني در حال فروپاشي بيرون آمد و به نظر مي‌رسد دوران رياست اردوغان نشان از نوعي تمايل براي بازگشت به قدرت امپراتوري عثماني دارد. اين كشور از طريق عضويت در ناتو و تعميق روابط تجاري با اتحاديه اروپا، شراكت نزديكي با غرب برقرار كرده است. با اين حال، تركيه به طور فزاينده‌اي به خاطر عدول از ايده‌هاي دموكراتيك مدنظر غرب، روابط نزديكش با روسيه و ساير مسائل با غرب مخالفت مي‌كند.
اردوغان و حزب محافظه‌كار عدالت و توسعه او، در سال 2002، پس از دهه‌اي كه با بي‌ثباتي سياسي و بحران مالي همراه بود، به قدرت رسيدند. حزب عدالت و توسعه اصلاحات اقتصادي و سياسي را براي نزديك كردن تركيه به استانداردهاي اتحاديه اروپا انجام داد و اقتصاد اين كشور بين سال‌هاي 2001 تا 2011 به طور متوسط سالانه 5،7درصد رشد كرد. در سياست خارجي، شعار حزب عدالت و توسعه «عدم تنش با همسايگان» بود و آنكارا با ايجاد روابط تجاري، تشويق دموكراسي، قصد داشت نفوذ تركيه را گسترش دهد.
تركيه باتوجه به موقعيتي كه در ميان آسيا و اروپا قرار دارد، مي‌تواند به شدت بر قفقاز، آسياي مركزي، اتحاديه اروپا، مديترانه و خاورميانه تاثير بگذارد. براساس كنوانسيون 1936 مونترو، آنكارا عبور از تنگه‌هاي تركيه (بوسفر، درياي مرمره و داردانل) را در كنترل دارد. اين كشور ميزبان نيروهاي نظامي ايالاتمتحده و ناتو در چندين پايگاه خود، با سلاح‌هاي هسته‌اي ايالاتمتحده در پايگاه نيروي هوايي اينجرليك است و در بسياري از درگيري‌هاي پس از جنگ سرد در خاورميانه نقش داشته است. درنتيجه، در طول بحران‌هاي مهاجرتي كه منطقه را تحت تاثير قرار داده است، اين بازيگر نقطه ترانزيتي مهمي را عهده‌دار بود.
از سوي ديگر، با تداوم تنش‌ها با غرب، تركيه در حال بررسي روابط با ديگر بازيگران، به ويژه با چين و روسيه است. اين كشور روابط خود را با پكن، بزرگ‌ترين شريك واردات آنكارا در سال 2021، تقويت كرده است. در سال 2015، تركيه به طرح «كمربند و جاده» پيوست و بدين طريق امكان دسترسي به منابع مالي غيرغربي براي پروژه‌هاي زيربنايي، ازجمله نيروگاه‌هاي انرژي هسته‌اي و زغال‌سنگ و تشويق سرمايه‌گذاري خارجي را به تركيه داد. چين همچنين از سال 2016 ميلياردها دلار وام و مبادله نقدي به تركيه ارايه كرده است.
در دوره اردوغان روابط با روسيه نيز بهبود يافته است. اين دو بازيگر رقباي تاريخي هستند و در جنگ‌هاي سوريه، ليبي، قفقاز جنوبي و اوكراين در طرف‌هاي مختلف حضور داشته‌اند. آنكارا حمايت سياسي و نظامي حياتي را براي كي‌يف ارايه مي‌دهد. به‌‌رغم اين رقابت، اردوغان و ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه از سال 2016، زماني كه كودتاي نافرجام در تركيه شكست خورد، رابطه نزديكي با يكديگر داشته‌اند. پوتين، زيركانه، تنها دو هفته پس از كودتاي نافرجام، ميزبان اردوغان بود و روابطي را شكل داد كه تا به امروز ادامه دارد. در مقابل، اين امر به آنكارا و مسكو اين امكان را داده است كه ترتيبات تقسيم قدرت را در سوريه و ليبي ايجاد كنند. دو كشور همچنين شاهد شكوفايي روابط تجاري و گردشگري‌اند.
اكنون تركيه، صد سال پس از تشكيل آن از سوي آتاتورك، در حال يافتن جايگاه خود است و به نظر مي‌رسد اين‌بار شرق- و نه غرب- را به كمك طلبيده است. تركيه كه خود را در چهارراه خاورميانه، اروپا و اوراسيا مي‌بيند، قصد دارد از اين موقعيت ژئوپليتيكي خود براي بازگشت به دوران شكوه امپراتوري عثماني بهره گيرد. تركيه هنوز هم خود را بخشي از اروپا مي‌بيند، اما پاي خود را از خاورميانه بيرون نگذاشته است.
آنكارا اكنون آزادانه با ايران، روسيه، ايالاتمتحده، پادشاهي‌ها و اميرنشين‌هاي ثروتمند خليج‌فارس، اروپا و ديگر بازيگران منطقه‌اي و جهاني تعامل دارد. هرقدر تركان جوان در ابتداي قرن بيستم به دنبال غرب بودند تا شكوه از دست رفته امپراتوري عثماني را بازيابند، اردوغان براي چنين هدفي، تركيه را به سمت شرق و خاورميانه سوق داده است.
آينده سياست خارجي تركيه
تركيه البته، عضو ناتو خواهد ماند، چراكه اين امر آنكارا را از جاه‌طلبي‌هاي مسكو محافظت مي‌كند، اما از سوي ديگر، سعي خواهد كرد روابط خود با مسكو را راهبردي‌تر كند و به طور همزمان با كشورهاي خاورميانه و اوراسيا روابط و مشاركت ايجاد كند. در خاورميانه، اردوغان اخيرا روابط آنكارا با رياض را ازسر گرفته است. روابط بين عربستانسعودي و تركيه پس از ترور جمال خاشقجي روزنامه‌نگار از سوي عوامل سعودي در استانبول در سال 2018، كمرنگ شد. اما در مارس 2023، دادگاه‌هاي تركيه پرونده وليعهد را به دادگاه‌هاي عربستانسعودي منتقل كردند. در مقابل، صندوق توسعه عربستانسعودي نزديك به
5 ميليارد دلار در بانك مركزي تركيه براي كمك به اقتصاد درگير اين كشور سپرده‌گذاري كرد. اين كمك براي اردوغان حياتي بود و درست پيش از انتخابات رياست‌جمهوري در ماه مه در تركيه رخ داد كه اردوغان پيروز از آن بيرون آمد.
به عقيده سونر چاغپتاي، مدير برنامه تحقيقاتي تركيه در انستيتو واشنگتن، تركيه جديد براي خود هويت‌هاي زيادي قائل است كه هيچ‌كدام را نمي‌توان به راحتي تعريف و برنامه‌هاي آن را طبقه‌بندي كرد. چاغپتاي معتقد است كه مثلا اگر اين كشور خاورميانه‌اي است، پس تنها دولت خاورميانه است كه قدرتي در درياي سياه نيز قلمداد مي‌شود و اگر يك كشور اروپايي است، پس تنها كشور اروپايي است كه با ايران هم‌مرز است و اگر قدرتي در اوراسيا است، تنها قدرتي در اين منطقه است كه عضويت ناتو را دارد.
با تمام اين تفاصيل، اردوغان با وجود همه سال‌هاي جنجالي‌اش، اكنون علاقه چنداني به دشمني با غرب در آينده ندارد. پس از پيروزي در انتخابات رياست‌جمهوري 2023، اردوغان ديگر با چالش‌هاي داخلي مهمي روبه‌رو نيست و وارد مرحله ميراث‌سازي در زندگي حرفه‌اي خود مي‌شود. او با تغيير شكل مسير ژئوپليتيك تركيه، اكنون مي‌خواهد ميراث مثبتي از خود بر جاي بگذارد. اين امر به بايدن يا خلف بايدن فرصتي براي پذيرش تركيه جديد و اهرم نفوذ آنكارا در عصر رقابت قدرت‌هاي بزرگ ارايه مي‌كند. آنكارا مي‌تواند مشتاق همكاري با واشنگتن روي مجموعه‌اي از مسائل، ازجمله بازسازي اوكراين و غزه و مقابله با نفوذ روسيه و چين در آفريقا و بالكان، حتي با وجود حفظ روابط با روسيه و پادشاهي‌هاي خليج‌فارس، باشد. تركيه هرگونه تمايل خود براي عضويت صرف در اردوگاه غرب را كنار گذاشته است و ايالاتمتحده بايد بپذيرد كه چندجانبه بودن اين كشور براي بقاي آن است. برخي كارشناسان مي‌گويند موفقيت اردوغان و حزب عدالت و توسعه در انتخابات 2023 احتمالا به معناي ادامه خط‌مشي رييس‌جمهور در پنج سال آينده است.
كالي رابينسون، نويسنده ارشد امور خاورميانه در موسسه شوراي روابط خارجي بر آن است كه اردوغان درنهايت به دنبال ارتقاي جايگاه بين‌المللي تركيه، تثبيت آن به عنوان نماينده جهان اسلام گسترده‌تر و تاكيد بر دستور كار «بزرگ‌تر از پنج» است كه رهبري بين‌المللي را فراتر از پنج عضو دايم شوراي امنيت سازمان ملل متحد گسترش دهد.
كارشناسان ديگر انتظار دارند در دوره جديد رياست اردوغان تغييراتي در سياست خارجي رخ دهد. هانري باركي، عضو ارشد مطالعات خاورميانه در شوراي روابط خارجي نيز استدلال مي‌كند كه اقتدار كنترل نشده اردوغان در حال حاضر مي‌تواند براي تركيه خطرناك باشد.
او مي‌نويسد: «اردوغان در اتاقي زندگي مي‌كند كه سياست‌ها و برنامه‌هايش مدام و به سرعت برايش پژواك مي‌يابند. پس، دستياران و ديگر اعضاي ارشد دولت و حزب اعتدال و توسعه بايد بتوانند او را مهار كنند و در سياستي كه عليه غرب پيش گرفته است، به او هشدار دهند.
ممكن است در آينده اين سياست كمي متعادل‌تر شود، اما اكنون اردوغان هر چه بيشتر از غرب فاصله مي‌گيرد و سرمايه‌هايش را به شرق و خاورميانه سوق داده است.