روز جمعه هزاران نفر از سوگواران الكسي ناوالني، تحت تدابير شديد امنيتي در مراسم تشييع جنازه او شركت كردند. او كه از چهره‌هاي سرشناس مخالف كرملين و شخص ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه بود، يك هفته پيش در اردوگاه محكومان واقع در قطب شمال به شكلي ناگهاني و مشكوك درگذشت. مراسم تشييع جنازه او پس از كارزار سخت با مقامات بر سر تحويل جسد سرسخت‌ترين منتقد ولاديمير پوتين انجام شد. حاميان او گفتند كه چندين كليسا در مسكو از برگزاري مراسم تشييع جنازه مردي خودداري كردند كه عليه فساد رسمي در مسكو جنگيد و تظاهرات بزرگي را در اين كشور ترتيب داده بود. بسياري از رهبران غربي اين قتل را به گردن رهبر روسيه مي‌اندازند، اتهامي كه كرملين به شدت آن را رد كرده است.
تشييع جنازه زير سايه فشار كرملين
حاميان ناوالني در نهايت از كليسايي كه روز جمعه با موانع كنترل جمعيت احاطه شده بود، مجوز تشييع جنازه او را دريافت كردند. در حالي كه تابوت ناوالني را از ماشين نعش‌كش بيرون آوردند و به داخل كليسا بردند، جمعيتي كه بيرون منتظر بودند، شعار «ناوالني! ناوالني!» سر مي‌دادند. برخي نيز فرياد مي‌زدند: «شما ترسيده‌ايد، نه ما!» و «نه به جنگ!» ديپلمات‌هاي غربي، از جمله لين تريسي، سفير ايالات متحده، به همراه بوريس نادژدين و يكاترينا دونتسووا، نامزدهاي ردصلاحيت شده رياست‌جمهوري روسيه، از جمله كساني بودند كه در اين مراسم شركت كردند. هر دو مي‌خواستند در انتخابات رياست‌جمهوري آينده در مقابل پوتين به ميدان بيايند و همواره با جنگ در اوكراين مخالفت كرده‌اند. پدر ناوالني نيز در مراسم حضور داشت، اما مشخص نبود چه كساني ديگر از خانواده او در آن مراسم شركت كردند. بيوه ناوالني، يوليا ناوالنايا، درست دو روز پيش از مراسم تشييع جنازه همسر فقيدش در پارلمان اروپا در استراسبورگ فرانسه سخنراني كرده بود. دختر او دانشجوي دانشگاه استنفورد است و محل اختفاي پسرش نيز مشخص نيست. نزديك‌ترين افراد به اين سياستمدار نيز روسيه را تحت فشار قرار داده‌اند و مراسم تشييع جنازه را كه از خارج از روسيه در كانال يوتيوب وي به صورت زنده پخش مي‌شد، تماشا كردند. به گزارش رسانه‌هاي محلي، صبح روز جمعه، نيروهاي امنيتي روسيه چند نفر از عزاداران را ساعاتي قبل از آغاز مراسم تشييع بازداشت كردند. اين بازداشت‌ها نگراني‌هايي را ايجاد كرد كه اين هفته از سوي يوليا بيوه ناوالني ابراز شد مبني بر اينكه مقامات كرملين قصد دارند كساني را كه مي‌خواهند آخرين اداي احترام خود را به رهبر مخالفان ابراز كنند، در هم كوبند. گروه حقوق بشر «اوويد اينفو» گزارش داد كه چهار نفر در حالي كه از شهر جنوبي ورونژ براي شركت در مراسم تدفين و تشييع جنازه ناوالني حركت مي‌كردند، بازداشت شده‌اند. يكي از افراد بازداشت شده هماهنگ‌كننده مبارزات انتخاباتي مخالفان پوتين، بوريس نادژدين بود كه پس از ساعتي آزاد شد. حاميان ناوالني از زمان مرگ ناگهاني‌اش مي‌گويد كه با سركوب مداوم مقامات دولتي روبه‌رو بوده‌اند.
به گزارش پوليتيكو، يكي از نزديكان ناوالني حاضر در مراسم تشييع جنازه كه به دليل تهديد به آزار و شكنجه سياسي از ذكر نام خود خودداري كرد، گفت كه ناوالني به او، مانند بسياري، اين فرصت را براي اقدام جمعي و ايمان به آينده‌اي عادلانه داده است. يكي ديگر از نزديكان ناوالني نيز گفت كه تصميم گرفته است به مراسم بيايد، زيرا سركوب سياسي كه الكسي قرباني آن بود، براي او غيرقابل قبول بوده است. او تاكيد كرد كه بسياري اين رويكرد را براي اعتراض خود به سياست‌هاي كرملين برگزيده‌اند، چراكه در شرايط خفقان نمي‌توان راه ديگري را دنبال كرد.
وداع بعد از هشت روز
از زمان مرگ الكسي ناوالني در 16 فوريه، هشت روز طول كشيد تا مقامات جسد او را تحويل دهند. ابتدا به مادرش، ليودميلا ناوالنايا گفتند كه براي تحويل جسد الكسي ناوالني بايد به قطب شمال سفر كند. سپس كرملين تهديد كرد كه اگر خانوانده ناوالني رضايت ندهند تشييع جنازه به شكل خانوادگي و كاملا بي‌سروصدا صورت گيرد، جسد او را در زنداني در دوردست دفن خواهد كرد. نزديكان ناوالني ويديوهاي بي‌شماري از شخصيت‌هاي برجسته روسي مانند ميخاييل باريشنيكف، ديميتري موراتوف، ناديا تولوكونيكوا و بسياري ديگر را منتشر كردند كه خواهان تحويل جسد او بودند و اقدامات دولت را به دليل نقض قانون و همچنين نجابت عمومي محكوم كرده بودند. اين اعتراض عمومي موفقيت‌آميز بود و خانواده ناوالني روز جمعه ميزبان مراسم يادبود عمومي در مسكو بودند.
گروه حاميان ناوالني مقامات را متهم كرده است كه از تحويل جسد اين رهبر مخالفان خودداري كرده بودند و سپس به خانواده او و همچنين برخي مكان‌ها براي برگزاري مراسم تشييع جنازه فشار آورده بودند تا مراسم را كمرنگ و بي‌سروصدا برگزار كنند. اين اقدامات تا جايي پيش رفته بود كه روز پنجشنبه، در آستانه تشييع جنازه، سخنگوي ناوالني گفت كه آنها نتوانستند ماشين نعش‌كشي پيدا كنند تا جسد ناوالني را به كليسايي در محله مارينو مسكو منتقل كنند. اگرچه مقامات روسي به صراحت برگزاري مراسم تشييع جنازه را ممنوع نكردند يا آن را غيرقانوني ندانستند، اما نشانه‌هايي وجود دارد كه آنها با آن به اين شكل متفاوتي رفتار خواهند كرد. رسانه‌هاي روسي گزارش دادند كه صف‌هايي از وانت‌هاي بازداشت در صحنه حضور داشتند.
بسياري از جمله همسر الكسي ناوالني، يوليا ناوالنايا، گفته‌اند كه معتقدند كرملين مسوول مرگ ناوالني است و مرگ او مي‌تواند باعث تضعيف روحيه مخالفان روسيه شود، زيرا مي‌ترسند اين فقدان نابهنگام چشم‌انداز تغيير سياسي در روسيه را تيره‌تر كند. در واقع اين مخالفان از نيات كرملين نگرانند، چراكه پوتين هر كسي كه حتي كوچك‌ترين تهديد سياسي را به همراه داشته باشد، حذف كرده است. به گفته اولگا شيژ، پژوهشگر خشونت سياسي و استاد دانشگاه تورنتو، تاريخ طويل مراسم تشييع جنازه در روسيه مملو از لحظاتي براي ابراز نارضايتي از رژيم‌هاي استبدادي نهفته است. نزديكان و حاميان هر فرد متوفي مخالف در غم از دست دادن آن فرد عزادارند، اما در عين حال از جان خود نيز بيم دارند و با شركت در تشييع جنازه او به نوعي اعتراض خود را عيان مي‌كنند. چنين نمايشي براي يادبود ناوالني مي‌توانست براي كرملين بي‌ثبات‌كننده باشد و نشان داد كه پوتين به‌رغم قدرت زياد در روسيه، به هيچ‌وجه محبوب نيست.
اولگا شيژ افزود كه در روسيه امروزي، جايي كه هر شكلي از مخالفان سياسي با مجازات زندان يا ضرب و شتم پليس مجازات مي‌شود، تظاهرات تشييع جنازه مي‌تواند اميدي براي مخالفان ايجاد كند و نمايش قابل توجهي از همبستگي به نمايش بگذارد و به آنهايي كه از پوتين ناراضي هستند، نشان دهد كه در خشم خود عليه وضع موجود تنها نيستند. تشييع جنازه ناوالني توانسته است اقيانوسي غيرقابل عبور از مردم ايجاد كند كه پوتين را به دليل فساد، اقتدارگرايي و جنگ بي‌رحمانه‌اش در اوكراين محكوم مي‌كنند. كنترل چنين طغيان‌هايي، آن هم در شرايط جنگي مي‌تواند دشوار باشد و منعكس‌كننده «وضعيت ملتي» واقعي است كه به‌طور چشمگيري با نمايش‌هاي ميهن‌پرستانه‌اي كه توسط تبليغات روسيه ارايه مي‌شود، متفاوت است و اين احتمال را توضيح مي‌دهد كه چرا كرملين در بازگرداندن جسد ناوالني به خانواده‌اش وقفه‌اي يك هفته‌اي روا داشت و چرا آنها كساني را كه به رهبر مخالفان كرملين وفادار بوده‌اند و برايش به سوگ نشسته‌اند، سركوب كرده‌اند. بسياري در سراسر روسيه به دليل گذاشتن گل بر بناهاي يادبود قربانيان سركوب سياسي و ايجاد بناهاي يادبود موقت دستگير شده‌اند.
مرگ ناوالني و انتخابات روسيه
به نظر مي‌رسد مرگ نابهنگام الكسي ناوالني با كشته شدن ديگر مخالفان كرملين به يكديگر مربوطند. در حالي كه تنها چند هفته مانده به انتخابات به احتمال زياد تشريفاتي كه به انتصاب ولاديمير پوتين براي پنجمين دوره به عنوان رييس‌جمهور روسيه منتهي مي‌شود، مرگ ناوالني آينده‌اي تاريك پس از انتخابات را براي روسيه، اوكراين و جهان پيش‌بيني مي‌كند. در داخل روسيه، ناوالني در توانايي خود در ارتباط، جذابيت و بسيج مردمي، فردي منحصربه‌فرد بود. با توجه به اينكه اكثر متحدانش اكنون در تبعيد هستند و نظر كرملين در ميدان عمومي ديجيتال تنگ‌تر از هميشه است، همان راه‌هايي كه ناوالني براي رسيدن به قلب و ذهن جوانان طي كرده بود، به سرعت در حال ناپديد شدن هستند. بنابراين مخالفان كرملين نه رهبر، نه نقطه كانوني براي متحد شدن، نه چهره‌اي كه نماينده آن باشد، نه صدايي براي صحبت از طرف آن ندارد.
استفان‌ها، مدرس سياست روسيه پساشوروي در دانشگاه باث معتقد است كه اين چرخش تاريك وقايع تنها يك تراژدي روسي نيست، بلكه نشانه‌اي وحشتناك براي طرفداران ليبرال دموكراسي در همه جاست. اغلب گفته مي‌شود كه اميد در تاريك‌ترين زمان‌ها روشن‌تر مي‌درخشد و نشان‌دهنده چرخشي براي بهتر شدن در آينده‌اي نزديك است. با اين حال، در شرايط كنوني روسيه چنين خوش‌بيني نابجا به نظر مي‌رسد. ملت آماده اعتراض گسترده نيست و به طرز متناقضي، جنگ در اوكراين ممكن است ناخواسته بخش‌هاي خاصي از اقتصاد روسيه را تقويت كرده باشد، توليد تسليحات را احيا كرده و فرصت‌هاي شغلي نظامي براي كارگران غيرماهر ايجاد كرده است. در حالي كه توده‌ها از اين فرصت‌هاي اقتصادي جديد مشعوف مي‌شوند، مرگ ناوالني پيامي بلند و واضح به مخالفان آينده و همچنين نخبگان روشنفكر مي‌فرستد: در روسيه به رهبري پوتين، مخالفت ديگر گزينه‌اي جذاب محسوب نمي‌شود. روسيه امروز كشوري است كه در آن حتي نمي‌توان بدون تهديد دستگيري، گلي به يادگار بر سر مزار كسي گذاشت.
در نگاه اول، به نظر مي‌رسد كه پوتين در همه جا برنده خواهد بود. ناوالني با ترفندهاي هوشمندانه‌اش با هدف برهم زدن رقص سياسي پوتين، آخرين منبع ابهام براي پيروزي مورد انتظار انتخابات بود. پوتين در داخل كشور غيرقابل توقف به نظر مي‌رسد. پيروزي در انتخابات در برابر رقيبي سرسخت ولي اكنون متوفي، پوتين را شخصيتي با قدرت فوق‌العاده نشان مي‌دهد. اما وقتي چالشي پيش مي‌آيد، ممكن است براي تثبيت قدرت خيلي دير باشد. پوتين اين را خوب مي‌داند، اما در حال حاضر در موقعيت قدرتمندي قرار دارد و مي‌داند كه اكنون زمان او است تا زمينه را براي يك حركت بزرگ در آينده آماده كند. او در حال پاكسازي مخالفان است و ممكن است بخواهد اوكراين را به كلي تسخير كند.
اگر پوتين بخواهد پس از انتخاباتي كه نتيجه آن از قبل تضمين شده است به كار معمول خود ادامه دهد، منطقي است اگر در حال آماده شدن براي اتخاذ مسيري جديد و پر از چالش باشد. اما در اين مسير او مي‌خواهد چيزي را به بخت و اقبال واگذار نكند. پس احتمالا دست به از بين بردن رقبا خواهد زد، موردي كه در مرگ پريگوژين، رهبر گروه شبه نظامي واگنر نيز رخ داد. اين سياست نشان مي‌دهد كه هر گونه ظرفيت براي تغيير در روسيه در حال حاضر به تاثيرات خارجي بستگي دارد. از قضا، بزرگ‌ترين اميد روسيه براي آينده تصرف اوكراين است. براي غرب، مرگ ناوالني ممكن است آخرين زنگ خطر باشد، چراكه نشان مي‌دهد پوتين در عزم خود جزم و زمان حمايت از اوكراين رو به اتمام است. در بحبوحه بحث‌ها در كنگره ايالات متحده درباره آخرين بسته كمكي و ترديد اتحاديه اروپا در اولويت‌بندي توليدات صنعتي نظامي خود، پوتين در حال طراحي ضربه‌اي كاري به پيكر غرب است، تهديدي كه به نظر در غرب چندان جدي گرفته نشده است.