بوشهر و عمارت‌ها؛ تاجران، نه حاكمان!
عمارت‌هاي اصلي در اغلب شهرهاي كشور، عموما تعلق به حاكمان و سلاطين دارند. اما در بوشهر، خانه‌هاي تجار و بازرگانان است كه جلوه و چهره شهر را تعريف مي‌كند. شايد عمارت كنسولگري انگليس را از معدود عمارت‌هاي شهر بدانيم كه متعلق به يك تاجر نبوده.
زيباترين عمارت شمال خليج فارس
عمارت حاج رييس به روايتي زيباترين عمارت شمال خليج فارس است كه توسط رييس‌التجار دوره قاجار ساخته شده و تا سال‌هاي 1350 يعني حدود 50 سال قبل، هنوز از خانواده رييس‌التجار در اين خانه اقامت داشتند. در جريان تخريب ساختمان‌هاي تاريخي بوشهر كه تحت عنوان توسعه شهري انجام شد، بخشي از اين عمارت از بين رفت كه اين بخش زيباي ازبين‌رفته را مي‌توان در فيلم «اربعين» ناصر تقوايي ديد. اين عمارت با مساحتي حدود 5200 مترمربع، داراي پنج حياط مركزي است كه هر يك از اين حياط‌ها خود شخصيت مستقلي دارد. مثلا حياطي با عنوان هفيز (آفيس) محل دفتر حاج رييس بوده كه باراندازي به سمت دريا داشته و با حياط كوچك خاص خانواده كاملا متفاوت است و بقيه حياط‌ها به همين ترتيب. ظرايف اين بناي زيبا حيرت‌انگيز است. حدود 20 سال قبل ميراث فرهنگي كه مالك ساختمان شده، تصميم به مرمت آن گرفت. بخش تخريب‌شده متصل به بندر بوشهر را با استفاده از عكس‌هاي قديمي و نقشه‌ها و عكس‌هاي هوايي توانستند بازسازي كنند و به اين ترتيب حياط‌ها شكل گرفت و بخش‌هايي از سقف را هم كه ريخته بود، مرمت كردند. الان مي‌شود گفت عمارت قابل‌استفاده است و با تكميل تزیينات داخلي، خانه حاج رييس را مي‌توان تبديل به مركز بزرگ فرهنگي بوشهر كرد. مركز اصلي «فستيوال موسيقي كوچه» كه از سال 1396 در بوشهر سالانه برگزار مي‌شود، همين خانه است.
عمارت ملك؛ باشكوه و در شرف بهره‌برداري
عمارت ملك از عمارت‌هاي باشكوه بوشهر است. متعلق به ملك‌التجار، از معدود بازرگانان بوشهري كه علاوه بر بوشهر در ديگر شهرهاي كشور هم فعال بود و با عامري معروف خط كشتيراني كارون را راه انداخت و در كنارِ تكه‌اي از مسير كه كف رودخانه سنگي و بالا بود و امكان تردد كشتي نبود، خط آهن ساخت تا بار كشتي‌ها توسط اين خط با قطار به كشتي ديگر در آن‌سوي ناهمواري كف منتقل شود. اين تاجر چنان مال و منالي داشت كه شايع است براي درست كردن چاي، در آتش زير آن اسكناس مي‌سوزاندند. درست و شايعه بودن اين داستان تاثيري در باور ما ندارد كه عمارت ملك بسيار زيباست. اين عمارت پله زيباي پهن و گردي دارد كه نمونه‌اش در عمارت‌هاي تاريخي كم‌نظير است. تالار شاه‌نشين آن هندسه زيبايي دارد و دهنه وسيعش با ظرافت خاص و با استفاده از تيرهاي چوبي قوي و ستبر پوشانده شده. امروز اين عمارت را به دست مرمت‌گر سپرده‌اند تا به يك مجموعه اقامتي و پذيرايي تبديل شود. آنچه به ما مربوط است اين است كه دعا كنيم مرمت خوبي شود و در دوره بهره‌برداري دچار خسارت نشود.
تاجر روغن
حاج عباس دهدشتي يكي از تجار بزرگ بوشهر عهد قاجار بود. تجارت اصلي او روغن بود و در عمارت زيبايي كه از او به يادگار مانده، مكان انبار روغن هم مشخص است. اين عمارت از چند جهت اهميت معماري و تاريخي دارد. پنجره ارسي كه در اين خانه قرار دارد، به روايت كتاب «ارسي پنجره‌اي به سوي نور» منحصربفردترين ارسي در ايران است. اين خانه سه طبقه با پيش‌بون زيباي آن يكي از خانه‌هاي تاريخي است كه از جهاتي تك است. مثلا تنها خانه تاريخي بوشهر است كه در بدنه حياط آن از قوس‌هاي جناغي استفاده شده. از ديد كارشناسان، ظرافت هنر چوب كارشده در درب و پنجره و ديگر فضاها آن را برترين نمايشگاه هنر و صنايع چوب در ايران كرده. تمام سقف‌ها تخت و تيرپوش است. چوب‌هاي استفاده‌شده در سقف‌ها از نوع «چندل» و وارداتي از زنگبار است. براي پنجره‌ها و درها از چوب ساج استفاده شده كه در برابر موريانه و عوامل جوي مقاوم است. بيش از 160 سال از ساخته‌شدن اين در و پنجره‌ها كه بسيار ظريف هستند، گذشته؛ نه ترك‌خوردگي دارند نه طبله و كج‌شدگي. يراق‌آلات فلزي در و پنجره‌ها پوسيده‌اند، ولي چوب در و پنجره‌ها سالم مانده‌اند. معماري و مهندسي ساخت آن نشان از ارتباط جهاني اين شهر دارد. معماري تاريخي بوشهر اصراري بر «بوم‌آورد» بودن مصالح ندارد. از هركجا هر مصالحي كه مي‌توانست به دوام و تفاخر بنا كمك كند، وارد و مورد استفاده قرار مي‌گرفت. در برخي خانه‌ها، لمبه چوبي پوشش داخلي سقف‌ها مهر «ساخت آلمان» دارند و سراميك كف عمارت «كلاه‌فرنگي» مهر «ساخت كراچي» دارد.
مركزِ تاريخِ خليج فارس
موزه منطقه‌اي خليج فارس در بوشهر قرار دارد؛ در عمارت سبزآباد. اين عمارت كه سابق بر اين در زمان ساختش «رزيدنس» كنسول انگليس بود، پس از افت و خيزهاي فراوان، نهايتا تبديل به موزه شد. هرچند قبل‌تر قرار بود «موزه دريانوردي» باشد، ولي نهايتا شد موزه منطقه‌اي خليج فارس. آنچه كه اين موزه را ممتاز مي‌كند، چيدمان و برنامه محتوايي آن است. اين موزه متعلق به تمام داشته‌هاي خليج فارس است نه استان يا بندر بوشهر. بنابراين برحسب موضوع به تمام پهنه و استان‌هاي شمالي خليج فارس اشاره مي‌كند. اما، از يك نكته بسيار مهم درباره اين موزه نبايد غفلت كرد: طراحي معماري داخلي آن فوق‌العاده است و گرافيك هنرمندانه و زيبايي دارد. نشان مي‌دهد در چيدمان و نمايش محتوا از دانش و تكنيك‌هاي مدرن استفاده شده. روح زمان در تمام كنج و گوشه‌هاي اين موزه نمايان است. حتي در موزه‌هاي پايتخت هم چنين روش‌ها و شيوه‌هاي ارايه و نمايش رايج نيست. اينكه براي ديدن جزييات يك سكه كوچك در داخل ويترين با حركت عدسي روي سكه، از تصوير بزرگ‌نمايي‌شده روي ديوار استفاده مي‌شود، براي بسياري از بازديدكنندگان تازگي و جذابيت دارد. نه تنها خود موزه، بلكه كل محوطه تاريخي آن، عمارت كلاه‌فرنگي و كشتي پرسپوليسِ اتراق‌كرده در محوطه از جذابيت‌هاي موزه است. و بسيار بيش از اين.