صادرات كالا به همسايه پهناور شمالي ايران به گزينه جديد تجارت خارجي ايران تبديل شده است. روسيه هم‌اكنون دهمين شريك تجاري ايران است و سهم ايران از بازار 250 ميليارد دلاري آن، به ندرت يك ميليارد دلار را لمس كرده. اما تحولات تازه نشان از آن دارد كه نگاه ديگري بر تجارت بر روسيه حاكم شده است. چنانكه در تازه‌ترين تحولات، ارزش صادرات كشاورزي و صنايع غذايي به روسيه در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ماقبل خود، 35 درصد رشد داشته است.
دي‌ماه سال گذشته، موافقتنامه تجارت آزاد ايران و كشورهاي اوراسيا به امضا رسيد. بنا بر اطلاعاتي كه از اين موافقتنامه منتشر شد، طرفين تعرفه‌ها را براي ۸۷درصد اقلام كالايي در مبادلات تجاري خود به صورت كامل حذف خواهند كرد. هر يك از طرفين نيز يك ليست منفي تهيه مي‌كنند كه شامل كالاهايي مي‌شود كه براي يكي از طرفين، كالاي حساس تلقي شود و امكان حذف تعرفه وجود ندارد.
اتحاديه اوراسيا يك بلوك اقتصادي متشكل از پنج كشور ارمنستان، روسيه، قزاقستان، قرقيزستان و بلاروس است كه از سال 2015 فعاليت خود را آغاز كرده و با توليد ناخالص داخلي نزديك به دو هزار ميليارد دلاري، يكي از مهم‌ترين بازارهاي جهاني است كه گويا قرار است در دوره تنگناي تحريم‌ها، بخشي از تجارت ايران را شكل دهد.
از آن زمان تاكنون فقط چهار ماه گذشته و حالا انتظار براي به ثمر رسيدن اقدامات تازه در تجارت خارجي با همسايه‌هاي شمالي بيشتر شده است. اما ابتدا نگاهي بيندازيم به اتفاقاتي كه در اين حوزه رخ داده است.
اثر افزايشي جنگ اوكراين
در سال 1400 چيزي حدود 550 ميليون دلار صادرات كالا از ايران به روسيه صورت گرفته بود. رقمي كه البته در ماه‌هاي سال، به زور خود را از 50 ميليون دلار به‌طور ماهانه بالا مي‌كشيد. اما با وقوع جنگ اوكراين، فضا براي كالاي ايراني در روسيه باز شد. چنانكه در تيرماه 1401، صادرات ايران به روسيه به نزديك 112 ميليون دلار فقط در يك ماه رشد پيدا كرد. اين اتفاق موجب شد تا صادرات ايران به روسيه در پايان سال 1401 به حدود 800 ميليون دلار برسد. اين روند البته در سال گذشته نيز تداوم پيدا كرد و حالا صادرات ايران به اين كشور به بيش از 940ميليون دلار رسيده است. هر چند مسوولان ايران، از هدف‌گذاري تجارت 15 ميلياردي با روسيه صحبت مي‌كنند، اما به نظر مي‌رسد تا آن زمان راه درازي مانده است.
دليل كندي كار چيست؟
دلايل زيادي را براي كندي تجارت ايران با روسيه مي‌توان برشمرد. اما به نظر مي‌رسد كه نوع نگاه منفي به شرق در جامعه ايران تاثير بالايي در اين اتفاق داشته است. سياست ايران از لحاظ تاريخي طرفدار همكاري اقتصادي با غرب بوده رواج اين طرز فكر منجر به كمپين‌هاي تبليغاتي عليه حضور روسيه در ايران شده است. اين تلاش‌ها بر ابتكارات رسمي براي دسترسي به بازارهاي روسيه تاثير منفي گذاشته است.
ضمن اينكه ايران همچنان در ليست سياه اف‌اي‌تي‌اف باقي مانده است. هر چند مقامات بانك‌هاي مركزي ايران و روسيه براي راه‌اندازي يك شبكه سوييفت مستقل بر پايه روابط پولي تلاش كرده‌اند.
ايران اميدوار است با اين كار بتواند به ۷۰۰ بانك روسي متصل شود و شايد اين «شبه سوييفت» راه‌حل چيزي باشد كه تيم اقتصادي دولت از آن به عنوان «دلارزدايي» ياد مي‌كنند.
بازاري مبتني بر كشاورزي
اما مساله مهم‌تر، نوع كالايي است كه روس‌ها از ايران مي‌خرند. بازار روسيه براي كالاي ايراني، يك بازار كشاورزي محور است؛ بنابراين مهم‌ترين كار براي نفوذ به اين بازار، به كارگيري استانداردهاي ايمني بين‌المللي است كه با استفاده از مواد ارگانيك در كشاورزي و بسته‌بندي استاندارد و شيوه‌هاي حمل‌ونقل استاندارد جهاني تعريف مي‌شود.
از روند كنوني صادرات كالا به روسيه اين‌گونه به نظر مي‌رسد كه اين استانداردها در حال بهبود است. صادرات كالاي ايراني به روسيه ظرف سه سال به نزديك يك ميليارد دلار رسيده و تقريبا نيم ميليارد دلار رشد كرده. بنابراين شايد اين رشد صادرات پس از اجراي برخي استانداردهاي مورد نظر كارفرماي روسي به دست آمده است.
چالش‌هايي كه باقي است
ايران از زيرساخت‌هاي ضعيف به‌ويژه در بنادر، كشتيراني و شبكه‌هاي ريلي رنج مي‌برد. ساير موانع مربوط به قوانين گمركي، زيرساخت‌ها يا كمبود كشتي و كاميون مانع تجارت دوجانبه مي‌شود. اين كاستي‌ها بر كارايي و اثربخشي تعاملات اقتصادي تاثير مي‌گذارد.
اين چيزي است كه عليرضا پيمان‌پاك، قائم‌مقام وزارت جهاد كشاورزي روي آن دست مي‌گذارد. او مي‌گويد: «نه در تاجران ما و نه در دولتمردان ما فرهنگ تجارت با روس‌ها وجود نداشت. اما پس از جنگ اوكراين اين فضا به وجود آمد. با اين‌حال، بايد توجه كرد كه براي گسترش روابط تجاري با كشوري مثل روسيه بايد به واقعيت‌هاي موجود نيز نگاه كرد.»
او در گفت‌وگو با خبرنگار ما مي‌افزايد: «تا پيش از اين، هيچ كس به ظرفيت لجستيكي درياي خزر فكر نكرده بود. زيرساخت بندر آستارا و گمركات آن مورد توجه نبود. ما با يك بازار بكر براي كالاي ايراني مواجه شديم درحالي كه زيرساخت صادرات را نداشتيم. در اين شرايط هرگونه توسعه فعاليت‌هاي دوجانبه، در جامعه تبديل به ضدارزش مي‌شود. در حالي كه بايد اين زيرساخت ايجاد شود تا بتوان تجارت را گسترش داد. شما مي‌توانيد يك بازار را در 6 ماه گسترش دهيد، اما نياز به زيرساخت هم داريد.»
مسابقه با چين و تركيه
جنگ اوكراين، ايران را با يك بازار بزرگ مواجه كرد كه همين الان تركيه يا چين در آن سهم بالايي دارند. صادرات چين به روسيه از 41 ميليارد دلار در هشت ماهه ۲۰۲۱ به حدود ۷۲ ميليارد دلار در هشت ماهه ۲۰۲۳ رسيده . صادرات تركيه به روسيه نيز از سه ميليارد دلار در هفت ماهه نخست ۲۰۲۱ به 6.6 ميليارد دلار در هفت ماهه نخست ۲۰۲۳ رسيده است.
بنابراين حالا ايران با لمس صادرات نزديك به يك ميليارد دلاري به روسيه، فرصت بزرگي براي حضور در بازاري دارد كه به دليل تحريم‌ها، تشنه كالاست. فاصله ايران با كشور همسايه‌اي مانند تركيه در صادرات به روسيه بسيار زياد است و پر كردن اين فاصله نيازمند اصلاح نگاه و زيرساخت‌ها و تسهيل قوانيني است كه بخش مهمي از آنها از سيستم ديوان‌سالاري مي‌گذرد.