درباره زیدیه یمن
شیعیان زیدی
امیرحسین خداپرست
در فرهنگ اسلامی زیدیه به یکی از فرقه‌های کلامی- فقهی شیعی اطلاق می‌شود که به امامت زید بن علی (ع)، فرزند امام چهارم شیعیان، قائل‌اند. آنان معتقدند که امامت امری وراثتی نیست و هر یک از فرزندان حسن بن علی (ع) یا حسین بن علی (ع) می‌تواند بنا بر صلاحیت‌های خود به منصب امامت شیعیان دست یابد. یکی از این صلاحیت‌ها تلاش برای مقابله با ظلم و بی‌عدالتی و اقامه عدل و داد است.
زیدیه از فرقه‌های همچنان زنده اسلامی به شمار می‌آید و گفته می‌شود یازده میلیون پیرو در سراسر جهان دارد. پایگاه اصلی زیدیه یمن است که بنا بر اقوال، حدود چهل درصد جمعیت آن را قائلان به این مذهب تشکیل می‌دهند. حضور آنان در یمن سابقه‌ای تاریخی دارد: قاسم بن ابراهیم الرسی، فقیه و متکلم برجسته زیدی‌مسلک، رهبری و هدایت گروهی را در غرب طبرستان، مناطقی که امروزه آنها را با نام‌های چالوس، کلار و رویان می‌شناسیم، برعهده داشت. یکی از نوادگان او به نام یحیی بن الحسین الهادی الی الحق در سال 284 هجری به یمن رفت و حکومتی زیدی را در آن منطقه تاسیس کرد. حکومت زیدی او و جانشینانش در آن منطقه از قرن دهم تا نیمه قرن بیستم میلادی برقرار بود. بنابراین، بی‌وجه نیست که کتابی درباره زیدیه به طور خاص به یمن و آثار زیدی در آن چشم داشته باشد. زیدیه یمن، اثر مرتضی بن زیاد المحطوری الحسنی، که انتشارات دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی آن را با ترجمه علی اسودی منتشر کرده است، چنین کتابی است.
چنان‌که در ابتدای کتاب آمده است؛ نویسنده در محابشه یمن به دنیا آمد و پس از فراگیری علوم قرآنی به صنعا رفت تا نزد علمای صنعا دیگر معارف دینی را فراگیرد. او بعدا از دانشگاه قاهره دکترای اصول فقه گرفت و در دانشکده الهیات و حقوق دانشگاه صنعا به تدریس مشغول شد. محطوری با نهادهای علمی دیگر کشورهای اسلامی نیز همکاری داشت و از جمله، در ایران، کرسی فقه زیدی را در بهمن ماه 1393 در دانشگاه مذاهب اسلامی تاسیس کرد. اندکی بعد، در اسفند ماه 1393، او قربانی انفجارهای تروریستی داعش در مساجد صنعا شد.
کتاب با بیان گزیده‌ای از زندگی امام زید آغاز می‌شود، کسی که بنا بر روایات، در سال 75 قمری به دنیا آمد. به نوشته محطوری، زید جایگاه علمی رفیعی داشت، حافظ قرآن بود و معارف اسلامی و بلاغت عربی را به خوبی فراگرفته بود. در جوانی مدینه را ترک کرد و به شام و عراق رفت تا وظایف دینی و علمی‌اش را ادا کند. آنجا بود که زید با مخالفان سیاسی و فکری خود به بحث و جدال مشغول شد، شاگردانی پرورد و آثاری تالیف کرد، ازجمله اثری فقهی و حدیثی با عنوان کتاب المجموع و نیز اثری در نقد مرجئه با عنوان الایمان و آثار دیگری در اثبات امامت علی بن ابی‌طالب (ع) بنا بر وصیت پیامبر اسلام (ص).
پس از این زندگینامه، محطوری به باورهای اساسی زیدیه می‌پردازد که هم وجهی فکری دارند هم وجهی سیاسی. این باورها چنین فهرست شده‌اند: توحید، عدالت، امامت (که واجد شرایطی غیراکتسابی و نیز اکتسابی است و با تاکید بر امامت علی بن ابی‌طالب (ع) پس از وفات پیامبر اسلام مطرح می‌شود)، خروج و مبارزه مسلحانه با حاکم ستمکار، جایگاه و منزلت «بین المنزلتین» و وعد و وعید. سه باور نخست کمابیش روشن‌اند. باور چهارم به این اشاره دارد که امر به معروف و نهی از منکرِ حاکمان، به ویژه حاکمان ستمکار، از وظایف دینی زیدیه است. خود زید بن علی چنین وظیفه‌ای را پیش چشم داشت وقتی علیه هشام بن عبدالملک بن مروان شورید که ظواهر اسلامی را پاس می‌داشت ولی اموال مسلمانان را به تاراج می‌برد، خون آنان را می‌ریخت و به آنان زور می‌گفت. «این انحرافات بزرگ که تصویر و وجهه اسلامی را مشوه و آلوده کرد، باعث شد تا امام زید افتخار اعتراض و مبارزه با این انحراف را با شجاعت والای خود به دست آورد.» باور پنجم به این مساله کهن کلامی در میان مسلمانان اشاره دارد که مرتکب گناه کبیره چه شأنی دارد، مومن است یا کافر. از دیدگاه زیدیه، چنین کسی در حد وسط بین ایمان و کفر است، یعنی جایگاهی بین منزلت ایمان و منزلت کفر، نه کاملا کافر و نه کاملا مومن. باور ششم نیز بیانگر تعهد زیدیه به صدق وعده‌های الهی برای ثواب دادن به مومنان و کیفر دادن به کافران است.
محطوری در فصول بعدی کتاب خواننده را با عقاید زیدیه در مسائلی کلامی و تاریخی مانند امکان رویت خدا، شفاعت، خلق قرآن، جاودانگی در دوزخ و جایگاه صحابه آشنا می‌کند. سپس، فصلی را به مهم‌ترین کتاب‌های زیدیه در تفسیر قرآن، احادیث و فقه اختصاص می‌دهد و به طور خاص، مراحل تحول فقه زیدیه را، از تالیف و گردآوری تا تقریر قواعد آن، برمی‌رسد. فصول پایانی کتاب به دیدگاه زیدیه درباره امام غایب، اماکن و بناهای مهم زیدیه و طرح اقوالی اختصاص دارند که به زیدیه منسوب شده‌اند ولی به‌واقع از آنان نیستند، از جمله، باور به بداء، رجعت، متعه، مسح پاها در وضو و تقیه.
با این معرفی اجمالی، روشن است که زیدیه یمن توضیحی نسبتا جامع درباره مذهب زیدی است و خواننده را با مهم‌ترین تحولات تاریخی و دیدگاه‌های کلامی و فقهی این مذهب آشنا می‌کند. مترجم کتاب در مقدمه کوتاه خود اشاره کرده است که عنوان اصلی این کتاب الزیدیه است. محتوای کتاب نیز نشانگر آن است که کتاب به معرفی مذهب زیدی اختصاص دارد. با این حال، در ترجمه، کلمه «یمن» نیز به عنوان افزوده شده است که دقیقا مشخص نیست مترجم چرا چنین اضافه‌ای را در کار آورده است و آیا نکته‌ای در کتاب هست که مثلا آن را صرفا خاصِ زیدیه یمن کند یا نه. به هر حال، فارغ از این نکته نه چندان مهم، زیدیه یمن احتمالا برای علاقه‌مندان به پژوهش در مکاتب کلامی و فقهی در فرهنگ اسلامی کتابی درخور توجه است.