درباره درآمدی بر آشنایی با ترکیه و جریان‌های فکری و فرهنگی آن
همسایه مهم
امیرحسین خداپرست
ترکیه کشوری در همسایگی ما است که اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن همواره برای ما مهم بوده است. اینکه در آنجا دولتی اسلام‌گرا قدرت را به دست گرفته باشد یا دولتی چپ‌گرا، اینکه نظامیان در آن در اندیشه به دست گرفتن قدرت باشند یا نه، اینکه موضع رسمی ترکیه در قبال تحولات فلسطین یا سوریه چه باشد، اینکه بتواند خود را در اتحادیه اروپا بگنجاند یا نه، اینکه ارزش لیره ترکیه در مقایسه با دلار امریکا چقدر بالا یا پایین رفته باشد، اینکه سیاست‌های اسلامی‌سازی تا چه حد پیش رفته یا با مقاومت مواجه شده باشد، اینکه میراث اجتماعی و فرهنگی آتاتورک محفوظ بماند یا نه و پرسش‌های بی‌شماری مانند اینها نه تنها برای ما ایرانیان جالب‌اند بلکه حتی تا حد زیادی در نگاه ما به خودمان و وضعیت زندگی‌مان نیز موثرند، به ویژه آنکه این پرسش‌ها صرفا اذهان نخبگان و تحصیلکردگان را به خود مشغول نمی‌کنند بلکه عموم افراد به آنها توجه نشان می‌دهند.
با در نظر داشتن این نکته، می‌توان گفت کتاب درآمدی بر آشنایی با ترکیه و جریان‌های فکری و فرهنگی آن مقدمه‌ای مناسب برای فهم فضای اجتماعی و تحولات فکری و فرهنگی ترکیه است. این کتاب برآمده از مجموعه‌ای از سخنرانی‌های آموزشی در دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی درباره کشورهای اسلامی است که هدف از آنها آشنایی با پیشینه تاریخی و وضعیت فرهنگی و اجتماعی این کشورها، اقوام و فرق و مذاهب شایع در آنها، نظام سیاسی و جریان‌های سیاسی و فکری و فرهنگی فعال در آنها و نیز تا حدی مناسبات اقتصادی و تجاری آنها بوده است. از آنجا که ترکیه کشوری مهم و موثر در جهان اسلام است، یکی از دوره‌های آموزشی متمرکز بر این کشور برگزار شده و کتابی که از آن سخن می‌گوییم حاصل این دوره است.
در «اهمیت استراتژیک ترکیه و ضرورت توجه به این کشور» ولی‌الله گل‌محمدی به روابط سیاسی ترکیه، از یک‌سو، با کشورهای غربی و، از سوی دیگر، با ایران می‌پردازد و، به‌طور خاص، اشاره می‌کند که اولا، ترکیه تمایلی فزاینده به توسعه‌طلبی در مرزهای جنوب غربی خود دارد؛ ثانیا، به حوزه نفوذ و رقابت قدرت‌های خارجی در سوریه تبدیل شده است و ثالثا، تمایلی راهبردی به انحصار مسیرهای انتقال انرژی پیرامون خود دارد. این همه، در کنار پیشینه تاریخی خاص، موضوع روابط ایران و ترکیه را به امری پیچیده بدل می‌کند. در سخنرانی دیگری ابوالحسن خلج منفرد به «جمعیت‌شناسی و پراکندگی مذهبی و قومی در ترکیه و اهمیت آن» می‌پردازد. در اینجا سخن از فهم عثمانی‌ها از خود و معنای ترک بودن، تفاوت‌ها و مناقشه‌ها بین علوی‌ها، شیعیان جعفری و اهل سنت و نیز گروه‌های سیاسی کرد به میان آمده است. خلج منفرد در سخنرانی دیگری «تاریخ روابط تمدنی ایران و ترکیه» را نیز از گذشته تا دوره معاصر بررسی کرده است. سخنرانی سوم کتاب درباره «امپراتوری عثمانی و نقش کلیدی آن در فهم جامعه امروز ترکیه» است. در این سخنرانی مسعود صدرمحمدی نخست به ضرورت توجه به مطالعات عثمانی و سپس به نوع روایت‌پردازی از امپراتوری عثمانی در جامعه معاصر ترکیه پرداخته است. چنان‌که می‌دانیم، امپراتوری عثمانی بیش از ششصد سال بخش بزرگی از جهان را در حکومت خود داشت. به‌علاوه، «بدون فهم و درک درست از دولت و حاکمیت و جامعه عثمانی، امکان فهم دقیقی از مناسبات جهان اسلام و جهان غرب را نخواهیم داشت.» به این دلایل، صدرمحمدی اهمیت مطالعات تاریخ عثمانی را نخست از منظر مطالعات تاریخ جهان و سپس از منظر تاریخ اسلام برمی‌رسد و تحولات فکری ناشی از آن را ارزیابی می‌کند. او در سخنرانی دیگری توضیحی درباره «وضعیت کلی فرهنگی و اجتماعی در ترکیه معاصر» ارائه می‌کند. صدرمحمدی در سه سخنرانی مستقل دیگر به تفصیل به جریان‌های فکری و فرهنگی ترکیه و، به طور خاص، اسلام‌گرایی و چپ‌گرایی نیز پرداخته و آنها را به شکلی قابل توجه معرفی کرده است. در کتاب دو سخنرانی از محمت چلنگ منتشر شده است. در یکی از آنها او به وضعیت مذاهب حنفی، شافعی و مکتب ماتریدی در ترکیه می‌پردازد. به گفته چلنگ، «از لحاظ تاریخی سرزمین ترکی‌زبان عثمانی بیشتر ماتریدی و حنفی بودند اما در مدارس عثمانی بیشتر کلام اشعری تدریس می‌شد.» علت آن است که «پیش از عثمانی‌ها در سرزمین آناتولی، سلجوقی‌ها بودند و در این دوره از نظر ساختار دولت مدرسه کلامی اشعری قوی‌تر بود و عثمانی‌ها از این استفاده کردند.» چلنگ، همچنین، آمارهایی از مذاهب رایج در ترکیه امروزی ارائه می‌دهد و به شیوه آموزش مذاهب در دانشکده‌های الهیات و سازمان دیانت و دبیرستان‌های امام خطیب نیز اشاره می‌کند. او در سخنرانی دوم به «رادیکالیسم دینی در ترکیه» می‌پردازد و، به طور خاص، تاریخ و سنت تصوف را در ترکیه بررسی می‌کند: «تصوف یکی از مهم‌ترین بنیان‌های دینداری ترکیه است و دینداری ترک‌ها بدون تصوف تعریف‌شدنی نیست.» در واقع، تصوف نه‌تنها در دینداری عامه بسیار موثر بوده بلکه به تثبیت و استمرار فرهنگ عثمانی هم در خود ترکیه هم در کشورهای غیرمسلمان‌نشین بالکان و اروپای شرقی نیز کمک کرده است. با این مقدمه، چلنگ طریقت‌های متفاوت صوفیه و آداب و رسوم آنها را در ترکیه معرفی می‌کند و نسبت آنها را با سلفی‌گری نیز می‌سنجد.چنان‌که گفته شد آنچه در کتاب درآمدی بر آشنایی با ترکیه و جریان‌های فکری و فرهنگی آن آمده صورت مکتوب سخنرانی‌هایی آموزشی است. بد نبود ناشر با رفع برخی نقایص، کتاب را به شیوه‌ای بهتر عرضه می‌کرد. برای نمونه، می‌شد سخنرانی‌ها به شیوه‌ای ویراسته‌تر با زبانی علمی‌تر مکتوب و منتشر شوند تا نقایص و سهوهای بیانی در آن راه نیابند. همچنین، پرسش‌ها و پاسخ‌های مندرج در کتاب همگی در یک سطح نیستند و برخی از آنها حذف‌شدنی به نظر می‌رسند. به‌رغم این نقایص، خواننده کتاب می‌تواند پس از خواندن آن تصویر نسبتا خوبی از سرزمین ترکیه و اوضاع و احوال فکری آن به دست آورد.