سيل دوم مشهد و درس‌هاي آن
مهدي زارع
اينكه مدير سابق بحران شهرداري مشهد اساسا سيلاب را منكر شد و همچنين مدير كنوني بحران در استانداري مشهد خبر مي‌دهد كه احتملا بارش شديد ديگري نخواهيم داشت، ظاهرا خبر از انگيزه بالاي رواني اين مديران براي اعلام پايان شرايط بد دارد. اين موضوع كار هر كس باشد قطعا كار مديران بحران نيست. در پي سيلاب 29 ارديبهشت 1403 در سطح شهر در بلوار نماز، شهيد ناصري، ميدان انقلاب، فلسطين، ميدان تلويزيون و قاسم‌آباد آبگرفتگي بخش‌هاي غربي و جنوب غربي شهر را غرق در سيلاب كرد. اگر عمده سيلاب در 26 ارديبهشت به منطقه جنوبي مشهد در ناحيه سيدي، ميدان انقلاب و بلوار نماز مربوط بود، در سيلاب 29 ارديبهشت آبگرفتگي در بخش‌هاي غربي مشهد در بلوار شهيد ناصري، فلسطين، بلوار امام علي و منطقه قاسم‌آباد نيز گزارش شد. شهر مشهد در دشت مشهد، در ميان كوه‌هاي كپه داغ در شمال و بينالود در جنوب واقع است. مشهد بزرگ‌ترين مركز شهري شرق ايران و دومين شهر بزرگ ايران است. با جمعيت حدود 3.4 ميليون نفر (بر اساس برآورد 1401) با 351 كيلومتر مربع در حوضه آبريز رودخانه كشف‌رود واقع شده است. حداقل ارتفاع شهر 115 متر و حداكثر آن 950 متر است. آب و هواي آن متغير است اما مستعد سرما و خشكي است. به دليل وجود مقبره امام رضا (ع) يكي از مقاصد مهم سفر زائران شيعه است و سالانه پذيراي بيش از ۲۶ ميليون زائر از سراسر ايران و ساير كشورهاي اسلامي است. مهم‌ترين عامل موثر بر شكل‌گيري سكونت در اين منطقه در طول زمان، موقعيت طبيعي حوضه رودخانه كشف‌رود است. اين حوض در تمام دوران پس از اسلام و حتي قبل از آن مركز اصلي سكونت در خراسان بوده است. رشد كالبدي و رشد جمعيت در مشهد چند دهه است كه به‌طور هماهنگ در حال افزايش است. اما با ظهور تحولات شهري جديد، تغييراتي در شهر ايجاد شده كه نشان‌دهنده رشد سريع جمعيت و گسترش شديد كالبدي شهر به ويژه در سال‌هاي پس از جنگ عراق با ايران و از 1367 تا امروز و در نتيجه رشد ناموزون شهري بوده است. مشهد داراي نقش اداري - سياسي چندسطحي است و به عنوان يك شهر منطقه‌اي و گاه با عملكرد ملي در نظر گرفته مي‌شود. رودخانه‌هاي عمده مشهد عبارتند از رودخانه بساروج (باش ساروق) اين رودخانه فصلي از شرق بينالود سرچشمه مي‌گيرد و در نهايت به كشف‌رود مي‌ريزد، رودخانه كارده، رودخانه آغنج، ودخانه بزوشك، رودخانه كشف‌رود، رودخانه استاج، رودخانه طرق، رودخانه چهل‌من سنگ و رودخانه ارغوان. مسير رود طرق در جنوب شرق مشهد هنگامي كه به شهر مي‌رسد در محدوده فرودگاه كاناليزه و منحرف شده است. رودخانه ارغوان نيز از غرب به مشهد مي‌رسد با بند گلستان مهار شده و سپس در داخل شهر مسير آن با «پارك» در محدوده شهري تعيين و محدود شده است. تمامی مناطق شهري پيراموني مشهد كه در سال‌هاي پس از دفاع مقدس توسعه يافته‌اند عملا پوشش طبيعي پيراموني شهر را حذف كرده، مسيل‌ها و آبراهه‌هاي طبيعي را با ساختمان‌سازي پوشانده‌اند. اين نحوه شهرسازي به افزايش خطر و ريسك سيلاب انجاميده است. حدود 1.7 ميليون نفر از 3.4 ميليون نفر جمعيتي كه در داخل شهر مشهد زندگي مي‌كنند عملا ساكن اين محدوده‌ها هستند. بر اساس سالنامه آماري 1398 حدود 400 هزار نفر در حومه مشهد زندگي مي‌كنند كه در عمل تمامي آنها در محدوده‌اي ساكنند كه طي 35 سال اخير ساخته شده است. توجه كنيد مشهد مركز استاني با حدود 6.4 ميليون نفر جمعيت است (كه حدود 3.4 ميليون نفر آن در مشهد و پيرامون آن زندگي مي‌كنند، حدود 53%) و بيش از نيمي از اين جمعيت در مركز استان ساكنند. توسعه به شدت متمركز و بدون توجه به ملاحظات زمين شناختي و محيط زيستي روز به روز شرايط اين شهر را در سال‌هاي پيش رو پر مخاطره‌تر خواهد كرد. تغيير رويكرد و اصلاح جدي شهرسازي و سياست‌هاي توسعه شهري در اين منطقه فوريت دارد.
اينكه مدير سابق بحران شهرداري مشهد اساسا سيلاب را منكر شد و همچنين مدير كنوني بحران در استانداري مشهد خبر مي‌دهد كه احتملا بارش شديد ديگري نخواهيم داشت، ظاهرا خبر از انگيزه بالاي رواني اين مديران براي اعلام پايان شرايط بد دارد. اين موضوع كار هر كس باشد قطعا كار مديران بحران نيست. در پي سيلاب 29 ارديبهشت 1403 در سطح شهر در بلوار نماز، شهيد ناصري، ميدان انقلاب، فلسطين، ميدان تلويزيون و قاسم‌آباد آبگرفتگي بخش‌هاي غربي و جنوب غربي شهر را غرق در سيلاب كرد. اگر عمده سيلاب در 26 ارديبهشت به منطقه جنوبي مشهد در ناحيه سيدي، ميدان انقلاب و بلوار نماز مربوط بود، در سيلاب 29 ارديبهشت آبگرفتگي در بخش‌هاي غربي مشهد در بلوار شهيد ناصري، فلسطين، بلوار امام علي و منطقه قاسم‌آباد نيز گزارش شد. شهر مشهد در دشت مشهد، در ميان كوه‌هاي كپه داغ در شمال و بينالود در جنوب واقع است. مشهد بزرگ‌ترين مركز شهري شرق ايران و دومين شهر بزرگ ايران است. با جمعيت حدود 3.4 ميليون نفر (بر اساس برآورد 1401) با 351 كيلومتر مربع در حوضه آبريز رودخانه كشف‌رود واقع شده است. حداقل ارتفاع شهر 115 متر و حداكثر آن 950 متر است. آب و هواي آن متغير است اما مستعد سرما و خشكي است. به دليل وجود مقبره امام رضا (ع) يكي از مقاصد مهم سفر زائران شيعه است و سالانه پذيراي بيش از ۲۶ ميليون زائر از سراسر ايران و ساير كشورهاي اسلامي است. مهم‌ترين عامل موثر بر شكل‌گيري سكونت در اين منطقه در طول زمان، موقعيت طبيعي حوضه رودخانه كشف‌رود است. اين حوض در تمام دوران پس از اسلام و حتي قبل از آن مركز اصلي سكونت در خراسان بوده است. رشد كالبدي و رشد جمعيت در مشهد چند دهه است كه به‌طور هماهنگ در حال افزايش است. اما با ظهور تحولات شهري جديد، تغييراتي در شهر ايجاد شده كه نشان‌دهنده رشد سريع جمعيت و گسترش شديد كالبدي شهر به ويژه در سال‌هاي پس از جنگ عراق با ايران و از 1367 تا امروز و در نتيجه رشد ناموزون شهري بوده است. مشهد داراي نقش اداري - سياسي چندسطحي است و به عنوان يك شهر منطقه‌اي و گاه با عملكرد ملي در نظر گرفته مي‌شود. رودخانه‌هاي عمده مشهد عبارتند از رودخانه بساروج (باش ساروق) اين رودخانه فصلي از شرق بينالود سرچشمه مي‌گيرد و در نهايت به كشف‌رود مي‌ريزد، رودخانه كارده، رودخانه آغنج، ودخانه بزوشك، رودخانه كشف‌رود، رودخانه استاج، رودخانه طرق، رودخانه چهل‌من سنگ و رودخانه ارغوان. مسير رود طرق در جنوب شرق مشهد هنگامي كه به شهر مي‌رسد در محدوده فرودگاه كاناليزه و منحرف شده است. رودخانه ارغوان نيز از غرب به مشهد مي‌رسد با بند گلستان مهار شده و سپس در داخل شهر مسير آن با «پارك» در محدوده شهري تعيين و محدود شده است. تمامی مناطق شهري پيراموني مشهد كه در سال‌هاي پس از دفاع مقدس توسعه يافته‌اند عملا پوشش طبيعي پيراموني شهر را حذف كرده، مسيل‌ها و آبراهه‌هاي طبيعي را با ساختمان‌سازي پوشانده‌اند. اين نحوه شهرسازي به افزايش خطر و ريسك سيلاب انجاميده است. حدود 1.7 ميليون نفر از 3.4 ميليون نفر جمعيتي كه در داخل شهر مشهد زندگي مي‌كنند عملا ساكن اين محدوده‌ها هستند. بر اساس سالنامه آماري 1398 حدود 400 هزار نفر در حومه مشهد زندگي مي‌كنند كه در عمل تمامي آنها در محدوده‌اي ساكنند كه طي 35 سال اخير ساخته شده است. توجه كنيد مشهد مركز استاني با حدود 6.4 ميليون نفر جمعيت است (كه حدود 3.4 ميليون نفر آن در مشهد و پيرامون آن زندگي مي‌كنند، حدود 53%) و بيش از نيمي از اين جمعيت در مركز استان ساكنند. توسعه به شدت متمركز و بدون توجه به ملاحظات زمين شناختي و محيط زيستي روز به روز شرايط اين شهر را در سال‌هاي پيش رو پر مخاطره‌تر خواهد كرد. تغيير رويكرد و اصلاح جدي شهرسازي و سياست‌هاي توسعه شهري در اين منطقه فوريت دارد.