گروه اجتماعي|آيا «نقش رستم» را از دست مي‌دهيم؟ اين سوالي است كه به دنبال اخبار تلخ روزهاي اخير درباره عميق‌تر شدن ترك‌خوردگي‌هاي محوطه نقش رستم، بين دوستداران ميراث تاريخي ايران مطرح شده است . ارديبهشت امسال، عليرضا عسگري؛ مدير پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد در توضيح فاجعه‌اي كه بر سر نقش رستم آمده، اعلام كرد: «در محدوده نقش رستم ۳۰۲ متر فروچاله و فروشُست اتفاق افتاده كه در جريان بارندگي‌هاي اخير دچار آبگرفتگي شده . در سنوات قبل، طي اقداماتي كه البته بنيادي و زيربنايي نبود، اين فروچاله‌ها به صورت موقت پر مي‌شد اما با اين حال، يك خطر جدي براي گردشگران محسوب مي‌شود علاوه بر اينكه در بارش‌هاي اخير هم ۹ فروچاله و فروشست جديد در محدوده نقش رستم ايجاد شده است.» عسگري در گفت‌وگو با رسانه‌ها ضمن تاكيد بر ارزشمندي تاريخي نقش رستم به عنوان بخشي از شهر باستاني «پارسه» اعلام كرد كه اهميت اين محوطه باستاني به سبب مستند‌سازي حدود و ثغور جغرافياي مرزهاي زميني ايران از فرات تا رود سيحون است و يادآور شد بلايي كه امروز در نقش رستم شاهديم، محصول اتفاقات كوتاه‌مدت نيست، بلكه فرونشست سنواتي باعث چنين فاجعه‌اي شده است . عسگري تاكيد كرد كه محدوده نقش رستم شامل 23 اثر تاريخي و ارزشمند است و به همين سبب، مرمت يك منطقه وسيع بايد در دستور كار قرار بگيرد . به گفته مدير پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد، در دوران هخامنشيان تمام گسل‌ها و حفره‌ها براي جلوگيري از نفوذ آب با استفاده از ملات قير مذاب پوشانده شده، اما به مرور زمان اين ملات از بين رفته و آب وارد آرامگاه شده است . مشكل اصلي، سرنوشت گره خورده مرمت اين محوطه باستاني به اعتبارات است چنانكه عسگري مي‌گويد براي رفع مشكلات فرونشست در نقش رستم بايد حداقل ۵۰ميليارد تومان بودجه صرف شود و ضرورت دارد كه پروژه مرمت و استحكام‌بندي از خرداد امسال آغاز شود و در صورت هرگونه تاخير در پروژه مرمت اين محدوده باستاني، «در بارندگي‌هاي بعدي اطلاعات تاريخي و نوشته‌هاي حك شده بر كعبه زرتشت (بناي مستقر در محوطه نقش رستم) كه در واقع، همان سند جغرافياي تاريخي و تعيين مرزهاي زميني ايران است از بين خواهد رفت.»
چرا بقاي «نقش رستم» مهم است؟
محوطه نقش رستم در 6 كيلومتري «تخت جمشيد» قرار گرفته و به واسطه وجود آرامگاه چهار پادشاه هخامنشي و همچنين بناي «كعبه زرتشت»، ارزش تاريخي دارد . اين محوطه بيش از 3200 سال قدمت تاريخي دارد، چون در اين محوطه كه در دامنه كوه رحمت واقع شده، آثار و نقش برجسته‌هايي از دوره عيلامي هم به دست آمده است. دامنه كوه رحمت در محوطه نقش رستم، شامل دو ديواره به ارتفاع حدود 60 متر است كه يكي از ديواره‌ها، باريك‌تر و تقريبا روبه‌روي مسير ورود به محوطه است، اما ديواره ديگر، عريض‌تر و عمود به ديواره باريك‌تر است . آرامگاه خشايارشا (پنجمين پادشاه هخامنشي، پسر داريوش اول و نوه كوروش - بنيانگذار سلسله پادشاهي هخامنشي) در نقش رستم، در همين ديواره باريك است و سپس به ترتيب، مقابر داريوش اول (ملقب به داريوش بزرگ و چهارمين پادشاه هخامنشي)،
اردشير اول (پسر خشايارشا و ششمين پادشاه هخامنشي) و داريوش دوم (پسر اردشير اول و نهمين پادشاه هخامنشي) در ديواره عريض‌تر ايجاد شده در حالي كه هر آرامگاه 26 متر از سطح زمين فاصله دارد . نماي بيروني هر چهار آرامگاه به شكل چليپاست و اطراف ورودي آرامگاه‌ها با نقوش برجسته از متوفيان و اهورامزدا و نوشته‌هايي به زبان‌هاي باستاني مزين شده است . چند متر پايين‌تر و به موازات ضلع پاييني نماي بيروني آرامگاه‌ها، كتيبه‌هايي بر دامنه كوه حجاري شده كه مضموني مشترك از پيروزي‌هاي سپاه هخامنشي و ساساني بر دشمنان دارد . نقش رستم از آن بناهايي است كه عظمتي خيره‌كننده دارد و با توجه به زمان ايجاد اين مجموعه (حدود 2500 سال قبل از ميلاد مسيح) اولين سوال در ذهن هر بيننده اين است كه «زماني كه از نردبان و آسانسور و جرثقيل و تجهيزات مكانيزه و ابزار پيشرفته خبري نبود، چطور بناها و نقش‌هايي چنين باشكوه و با اين دقت و تناسب و معماري بي‌نقص، بر سينه سنگ و صخره تراشيده و حفر شد و تا امروز هم پابرجاست؟»
فرآيند تخريب نقش رستم به دو دهه قبل باز مي‌گردد
اخبار درباره تخريب «نقش رستم» بي‌سابقه نيست و آثار فرونشست در نقش رستم از سال 1387 مشخص بوده اما طي اين 16 سال، بسته به سطح انعطاف دولت‌ها، مواجهه با اين آسيب غير قابل جبران متفاوت بوده و هست. بهمن 1388 خبرگزاري مهر به استناد تحقيقات كارشناسان اعلام كرد: «خاك در محوطه باستاني نقش رستم نشست كرده و احتمال تخريب كعبه زرتشت وجود دارد .» در گزارش خبرگزاري مهر اين هشدار مطرح شده بود كه «عمق نشست خاك در اين محوطه باستاني كه پيش از اين طبق بررسي‌ها و مشاهدات تعدادي از كارشناسان ميراث فرهنگي، در حدود پنج سانتي‌متر گزارش شده بود، به شكل نگران‌كننده‌اي افزايش پيدا كرده و بررسي‌هاي جديد نشان مي‌دهد اين اتفاق خطرناك در اين محدوده تاريخي، علاوه بر اينكه ممكن است منجر به ايجاد ترك و شكاف در صخره محل نقش رستم بشود، شرايط را براي فروريختن بناي تاريخي و پر ارزش كعبه زرتشت كه تنها پنج متر با نشست به وجود آمده فاصله دارد، مهيا مي‌كند.نشست خاك در نقش رستم، ناشي از تحليل رفتن منابع آبي زيرزميني تا عمق بسيار زياد است و ممكن است در نهايت به رانش زمين و ايجاد گسل منجر شود كه ايجاد آسيب و تخريب بناها و آثار تاريخي موجود در محوطه از اصلي‌ترين تبعات آن خواهد بود. به نظر مي‌رسد وجود تعداد فراوان چاه‌ها كه توسط افراد بومي در زمين‌هاي اطراف براي مصارف كشاورزي كنده شده و برداشت بي‌رويه آب از آنها در كنار كاهش بارندگي در سال‌هاي اخير، از اصلي‌ترين عوامل بروز اين حادثه باشد.با توجه به اينكه كاهش منابع آبي علت اصلي اين موضوع است بايد هرگونه برداشت آب از چاه‌هاي موجود در اين محوطه تا زماني كه سفره‌هاي آب زيرزميني آن به شكل طبيعي برگردد، ممنوع اعلام شود.»
حدود يك ماه بعد و اسفند 1388، اعلام شد كه قرار است يك گروه از اساتيد و دانشجويان زمين‌شناسي دانشگاه شيراز با همكاري بنياد پژوهشي پارسه پاسارگاد، علت نشست خاك در محوطه باستاني نقش رستم و همچنين، احتمال آسيب اين پديده به آثار باستاني را مورد تحقيق قرار دهند.
طبق اعلام مديران وقت پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد، گروه تحقيقاتي دانشگاه شيراز در بررسي‌هاي خود در سال 1389 متوجه شد كه حدود 16 هزار حلقه چاه در منطقه اطراف تخت جمشيد وجود دارد كه حدود 8 هزار حلقه چاه غيرقانوني است علاوه بر اينكه عمق چاه‌ها به دليل كاهش ذخاير سفره‌هاي آب زيرزميني هم افزايش يافته چنانكه در گذشته، عمق چاه‌ها در اين منطقه 6 متر بود، اما در سال انجام اين تحقيق (1389) به 290 متر رسيده بود . با اين حال واكنش مديران ميراث فرهنگي در دهه 1390، فاصله زيادي با نگراني‌هاي فعالان اين عرصه داشت؛ يكي از معروف‌ترين واكنش‌ها، اظهارات شهرام رهبر؛ مدير داخلي پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد بود كه مرداد 1395 در گفت‌وگو با رسانه متعلق به دولت مدعي شد: «نقش رستم در كوه و تخت جمشيد در دامنه كوه قرار گرفته كه به دليل موقعيت جغرافيايي، هيچ كدام از اين دو بنا دچار مشكل و آسيب ناشي از ترك نمي‌شوند . بنابراين ترك‌هاي ناشي از فرونشست زمين در حريم درجه يك اين دو مجموعه وجود ندارد.»
دي ماه 1397 هم حميد فدايي كه در آن زمان مديريت پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد را بر عهده داشت، اعلام كرد: «بناي تاريخي كعبه زرتشت در نقش رستم با هدف رصد و ارزيابي سلامت سازه آن از سوي پايگاه جهاني تخت جمشيد پايش شد و نتايج اوليه حاصل از تحليل داده‌ها نشان مي‌دهد كه تاكنون هيچ گونه نشستي در كعبه زرتشت مشاهده نشده است.» نيمه ارديبهشت امسال، خبرگزاري مهر با استناد به تصاوير منتشر شده در فضاي مجازي، در گزارشي اعلام كرد كه از كنار آرامگاه خشايارشا در محوطه باستاني نقش رستم، آبشار! سرريز شده كه احتمالا آب به داخل ديواره سنگي و صخره‌اي كوه و آرامگاه هم نفوذ كرده و متعاقب سرريز شدن آبشار، سنگ‌هاي بزرگي از ارتفاع چند متري بالا سر آرامگاه به زمين پرتاب شده است . عليرضا عسگري؛ مدير پايگاه ميراث جهاني تخت جمشيد در توضيح اين فاجعه به خبرگزاري‌ها گفته بود كه دليل جاري شدن «آبشار» و سقوط سنگ از پرتگاه بالاي آرامگاه خشايارشا، سرريز شدن «حوضچه آرامش» از قله كوه رحمت بوده، چون اين حوضچه در اين سال‌ها لايروبي نشده و كاركردش را از دست داده و به همين دليل آب ناشي از باران به صورت آبشار سرازير شده و سنگ‌ها هم بر اثر شدت جريان آب سقوط كرده‌اند . اما بدتر از جاري شدن آبشار و سقوط سنگ، «گم شدن آب آبشار» بود؛ در جديدترين تصاوير از محوطه نقش رستم، فقط شكاف و ترك‌خوردگي عميقي در كف محوطه و به موازات دامنه كوه و زير پاي هر چهار آرامگاه ديده مي‌شود، اما اثري از آب نيست . عسگري گفته بود: «ما نمي‌دانيم آب سرريز شده از كوه به كجا مي‌رود.احتمالا اين آب به بدنه زيرين سازه‌هاي نقش رستم ورود پيدا كرده . بايد اول آبراهه‌هاي هخامنشي و ساساني و حوضچه آرامش را درست كنيم تا از خطر ريزش سنگ‌ها هم جلوگيري كرده باشيم. در اين صورت آب ناشي از باران به روش دوره خودش (هخامنشي) به بيرون از محوطه نقش رستم مي‌رود.»
خبرگزاري مهر در هفته پاياني ارديبهشت امسال در گزارشي ديگر نوشت كه محوطه نقش رستم دچار فرونشست شده و ترك‌هاي واضحي چه روي زمين و چه نزديك به كتيبه‌ها قابل مشاهده است و روي زمين مي‌توان حفره‌هاي بزرگي را ديد و در ردگيري حفره‌هاي داخل زمين مي‌توان متوجه شد كه حفره‌ها در امتداد يك خط است . طبق گزارش اين خبرگزاري، بناي كعبه زرتشت هم ترك خورده و حالا نگراني كارشناسان ميراث فرهنگي بابت «فروپاشي نقش رستم» است . عسگري هم در گفت‌وگو با خبرنگار مهر تاييد كرده بود كه طبق نظر استاداني كه از محوطه بازديد كرده‌اند، «محوطه نقش رستم دچار فروشُست (سستي زمين) و تاثيرپذيري از فرونشست‌هاي گسترده در دشت مرودشت شده و اطراف كعبه زرتشت هم رانش بر اثر سستي خاك اين محدوده اتفاق افتاده است.» اينكه تا چه زمان مي‌توانيم به محوطه باستاني نقش رستم افتخار كنيم معلوم نيست، چون نه تنها بلاهايي كه بر اثر سوءمديريت و بي‌توجهي‌ها و پنهانكاري‌هاي چند ساله بر سر اين اثر بي‌نظير آمده، از نظر متخصصان غيرقابل جبران است، كمبود منابع مالي براي جبران تخريب‌ها هم حالا يك دغدغه مهم است و چنانكه در تصاوير مستند و واقعي شاهديم، نقش رستم، نه از ترك‌خوردگي در امان مانده و نه از فرونشست و حتي «در دامنه كوه» بودنش هم حافظ جانش نشد .
علي بيت‌اللهي؛ مدير بخش زلزله و خطر‌پذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در گفت‌وگو با «اعتماد» مي‌گويد كه آنچه بر سر نقش رستم و شهر پارسه و ساير آثار ارزشمندمان آمده، محصول دست خود ماست و اگر هر چه زودتر براي جبران خساراتي كه به ميراث تاريخي‌مان زده‌ايم، اقدام نكنيم، ديگر از نقش رستم و تخت جمشيد و ميدان نقش جهان و ... اثري باقي نخواهد ماند .
اخبار اخير درباره «نقش رستم» مي‌گويد كه ترك‌هاي عميقي در زمين اين محوطه باستاني و همچنين در ديواره كعبه زرتشت ايجاد شده است . پيش از اين هم خبرهايي درباره فرونشست زمين اطراف تخت جمشيد منتشر شده بود . تحليل شما بر اين اخبار چيست؟
من از محوطه دو اثر باستاني بسيار مهم در استان فارس كه همان تخت جمشيد و نقش رستم است، 4 بار بازديد كردم. اين محدوده در حاشيه پهنه فرونشستي دشت مرودشت استان فارس است و اين ناحيه، بالاترين ميزان فرونشست زمين را در استان فارس دارد و حتما در محدوده‌هاي اطراف نقش رستم و تخت جمشيد، فرونشست مستمر از حدود 20 سال اخير هست . حتي شكاف طولي بزرگي هم در محدوده چادرهاي مهمان‌هاي خارجي مربوط به جشن‌هاي قبلي تخت جمشيد قابل مشاهده هست كه ما اين شكاف طولي را، شكاف فرونشستي مي‌ناميم . علاوه بر اين، شكاف طولي قابل ملاحظه‌اي در محوطه نقش رستم ايجاد شده كه اين شكاف هم از شاخص‌هاي بارز فرونشست زمين است و برخلاف برخي اخبار، اين شكاف‌ها هيچ ربطي به وقوع سيل اخير و آب‌شستگي ندارد، چراكه ما حدود 3 سال قبل هم در بازديد از اين منطقه، همين شكاف فرونشستي را ديديم علاوه بر اينكه متاسفانه ابنيه‌هاي پاي نقش رستم هم دچار ترك‌خوردگي شده‌اند . مشكلي كه در بارندگي‌ها مضاعف مي‌شود، اين است كه روان آب‌ها، داخل شكاف‌هاي فرونشستي نفوذ مي‌كنند و زيرِ زمين را همانند تونل فرسايش مي‌دهند كه اتفاقا عنوان تخصصي اين مكانيسم هم، فرسايش تونلي است . اين فرسايش مثل يك تونل زير سطحي، فضاي بازي را در پي مستحدثات و از جمله بناهاي تاريخي ارزشمند، ايجاد مي‌كند و به تدريج بر اثر ريزش‌هاي سقف اين تونل، به سطح زمين نزديك شده و به ناگاه فروريزش در زمين اتفاق مي‌افتد كه نمونه‌هاي بارز آن را در خيابان مولوي و منطقه شهران در شهر تهران و در دشت ورامين استان تهران و دشت فامنين استان همدان به صورت فروچاله‌هاي بسيار خطرزا شاهد بوديم . اگر چنين پديده‌اي در محوطه‌هاي تاريخي اتفاق بيفتد، آثار تاريخي آسيب ديده بر اثر اين پديده، غيرقابل نوسازي و غيرقابل بازسازي هستند و براي هميشه آنها را از دست مي‌دهيم . متاسفانه اين دو ناحيه در دشت مرودشت از ديرباز دچار فرونشست هستند و اثرات فرونشست هم در سطح زمين اين محوطه‌ها ظاهر شده و نشان مي‌دهد كه فرونشست در اطراف تخت جمشيد و نقش رستم واقعا به شرايط بحراني رسيده است .
براي ترك‌خوردگي محوطه زميني اطراف نقش رستم هيچ اقدام پيشگيرانه‌اي ممكن نيست؟
چرا، اتفاقا راهكارهاي عملياتي و مهندسي براي جلوگيري از پيشروي و گسترش اين شكاف‌ها وجود دارد و ما به مسوولان و كارشناسان و مديران ميراث فرهنگي حتي كارگاه آموزشي هم ارايه و اعلام كرديم كه مي‌توانيم حداقل به عنوان يك طرح آزمايشي در ميراث فرهنگي اين كارگاه‌ها را اجرا كنيم تا خطرات فرونشست را كم كرده يا به صفر برسانيم، اما از آنجا كه متاسفانه معمولا تا زماني كه حادثه رخ ندهد، متوجه اهميت موضوع نمي‌شويم، به پيشنهاد ما توجه زيادي نشد .
راهكار پيشنهادي شما چه بود؟
در اين راهكارِ مبتني بر روش‌هاي مهندسي كه در تعدادي از كشورها هم انجام شده، تلاش بر اين است كه از تشكيل حفره‌ها و تونل‌هاي زيرسطحي جلوگيري شود تا فروريزش و تخريب گسترده اتفاق نيفتد . اين راهكار، هم عملياتي و هم قابل انجام است و هم در كشور خودمان دانش و تخصص اجراي اين راهكار وجود دارد، اما متاسفانه آنچه مشاهده نمي‌شود، اهميت و توجه به اقدامات پيشگيرانه است .
اما به دنبال افزايش تخريب‌ها در محوطه نقش رستم، اخيرا اعلام شد كه يك گروه پژوهشي مشغول بررسي وضعيت منطقه شده‌اند .
دشت مرودشت، مثال بارز از فرونشست زمين است . در بازديد از منطقه نقش رستم مي‌توان شاهد بود كه در فاصله نزديكي از اين آثار ارزشمند، مزارع و چاه‌هاي آب متعددي وجود دارد و مشغول بهره‌برداري از آب زيرزميني هستند . يك زماني در مرودشت، آب‌هاي زيرزميني در عمق حدود 30 يا 40 متري زمين بود و امروز متاسفانه گاهي تا 120 متري زمين هم به آب نمي‌رسند . هر چه سطح آب‌هاي زيرزميني پايين‌تر برود، خاك بيشتر خودش را جمع مي‌كند و فرونشست بر اثر همين اتفاق رخ مي‌دهد و بر اثر كشيدگي خاك، ترك‌ها ظاهر مي‌شود كه متاسفانه دشت مرودشت از اين بابت يك نقطه بحراني است و البته تخت جمشيد و نقش رستم هم تحت تاثير وضعيت دشت مرودشت هستند .
پس ترك‌هاي عميق در محوطه زميني نقش رستم و اطراف تخت جمشيد، بارزترين مصداق از تاثيرات بهره‌برداري بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني است؟
نقش رستم و تخت جمشيد، بارزترين مصداق است اما مصداق ديگر، آثار تاريخي اصفهان و به خصوص، ميدان نقش جهان است .
اما اعلام شده كه غير از ترك‌خوردگي ديوار مسجدي در شمال شهر اصفهان، هنوز بقيه بافت و ابنيه تاريخي شهر دچار آسيب‌هاي فرونشست نشده است .
اتفاقا ترك‌خوردگي‌ها در ميدان نقش جهان مشهود است . من در بازديد دقيقي كه از ميدان نقش جهان و مسجد جامع داشتم، پشت مسجد و در قسمتي كه ورود بازديد‌كنندگان ممنوع است، ترك‌خوردگي در كاشيكاري‌ها و ترك‌خوردگي و اعوجاج در ستون‌ها را ديدم علاوه بر اينكه بعضي از پل‌هاي اصفهان هم دچار آسيب‌هاي ناشي از فرونشست شده‌اند، در شهر اصفهان حدود 350 مسجد در پهنه‌هاي فرونشستي است كه تعدادي از اين مساجد، بناهاي تاريخي محسوب مي‌شوند . آثار تاريخي يزد و سمنان و كرمان هم تحت تاثير فرونشست هستند، اما مهم اين است كه آثار تاريخي، سازه‌هاي فاقد اسكلت مهندسي هستند، چون در آن زمان‌ها، بتن و ميلگرد نبوده و بناها با خشت و آجر ساخته شده كه اين مصالح هم گسستگي دارند و بر اثر كشش، به راحتي ترك مي‌خورند . نگراني ما همين است كه وقتي فرونشست زمين تا اين حد بناهاي تاريخي را تهديد مي‌كند، با وقوع يك زلزله متوسط يا كوچك، ممكن است اين آثار ارزشمند تخريب شوند و به همين دليل بايد نگاه بسيار جدي‌تري به نگهداشت ميراث تاريخي‌مان داشته باشيم .
دشت مرودشت و شهر اصفهان تا چه حد با خطر زلزله‌خيزي مواجهند؟
هم در شهر اصفهان و هم اطراف شهر، گسل‌هاي متعدد وجود دارد، اما خطر زلزله در اصفهان، با وضعيت تبريز و مشهد و تهران متفاوت است، چون گستره اصفهان از نظر لرزه‌اي كمي آرام‌تر است اما قيد آرام‌تر، فقط به اين معناست كه احتمال وقوع زلزله‌هاي خيلي بزرگ در اين گستره كمتر است در حالي كه براي ابنيه تاريخي اصفهان كه با فرونشست تهديد شده‌اند، حتي وقوع يك زلزله با شدت متوسط هم مي‌تواند مخرب و ويرانگر باشد، چون آثار تاريخي، از ملاط و مصالح خشت و گل هستند و چنين سازه‌هايي، مقاومت زيادي در برابر زلزله‌ها ندارند . وقتي يك ساختمان كه مقاومت لرزه‌اي بالايي ندارد، بر اثر فرونشست دچار ترك‌خوردگي و شكاف در پي و ديوارها شده، با زلزله متوسط، بيشتر تخريب مي‌شود .
اقداماتي براي جلوگيري از وسعت تخريب در محوطه نقش رستم و مرمت پاسارگاد آغاز شده ولي آيا ممكن است در آينده نزديك، تخت جمشيد و پاسارگاد و نقش رستم را نداشته باشيم؟
فرونشست يك مخاطره انسان ساخت است . ما با مصرف بي‌رويه آب، با آبياري‌هاي هدرده و كشت محصولات پر آب‌بر، با حفر بي‌رويه چاه‌هاي مجاز و غيرمجاز و استخراج آب زير سطحي، باعث اين مخاطره شديم . نتيجه طبيعي اين اقدامات، فرونشست زمين است . اگر اقدامي براي جلوگيري از افزايش اين روند تخريبي و تلاش براي حفظ اين آثار ارزشمند صورت بگيرد، پاسخ سوال شما منفي است، اما اگر با همين رويه ادامه دهيم، قطعا طبيعت با كسي شوخي ندارد و پاسخش را نشان خواهد داد .