فضای جدید در روابط ایران و اقلیم کردستان عراق

ایران و اقلیم کردستان، طی سالیان اخیر روابط پر فراز و نشیبی را تجربه کرده اند، با این حال با نگاهی به سفر نیچروان بارزانی به تهران در اردیبهشت ماه و به دنبال آن سفر اخیر علی باقری، سرپرت وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، به اقلیم می‌توان نشانه‌هایی از تلاش طرفین برای بهبود روابط را مشاهده کرد. مواضعی نیز مقامات دو طرف مطرح کرده اند که نشان می دهد می‌توان اراده طرفین در این خصوص را جدی قلمداد کرد. نیچروان بارزانی به دنبال سفر به تهران اظهار داشت: «در این نشست بر آمادگی و تمایل عراق و اقلیم کردستان جهت پیشبرد روابط همه‌جانبه با جمهوری اسلامی ایران تأکید کردیم.» علی باقری، نیز به دنبال دیدار با مقامات اقلیم کردستان اظهار داشت: «ما درباره موانعی صحبت کردیم که مانع گسترش همکاری مشترک می‌ شود.» در چنین فضایی، این پرسش مطرح می شود که اتخاذ چنین مواضعی از سوی دو طرف، از چه محرک‌ها و انگیزه هایی ناشی می شود؟در ابتدا، پیش از ارائه پاسخ، طرح این موضوع ضروری است که مرزهای طولانی و پیوند تاریخی و فرهنگی موضوعات بسیار مهمی به شمار می روند که می‌تواند زمینه ساز بسط تعامل در ابعاد مختلف را به‌وجود آورند. در عین حال، همین نزدیکی جغرافیایی خود می‌تواند تحت شرایطی، فضایی را به‌وجودآورد که به سوءظن و به تبع آن به تقلیل سطح روابط منجر شود. بنابراین، به‌رغم اینکه با نگاه تاریخی، می‌توان اهمیت پیوندها را دریافت، در عین حال نمی‌توان چالش‌ها را نیز نادیده گرفت. در ارتباط با دیدارهای مقامات اقلیم کردستان عراق با مقامات جمهوری اسلامی ایران- که بارزانی آن را «شروعی جدید» در روابط با جمهوری اسلامی ایران نامید-  می توان انگیزه هایی را برای مقامات اقلیم برشمرد. از یک طرف، تحولاتی که در منطقه طی سالیان اخیر در جریان بوده و اقلیم نیز از آن متأثر شده، احتمالا مقامات اقلیم را به این نتیجه رسانده است که نمی‌توانند خود را از هرگونه تنش منطقه ای دور کنند. بنابراین، متأثر از این ادراک، تلاش در جهت به‌وجود آوردن این نگرش درمیان تصمیم گیران تهران، که اقلیم نمی خواهد سیاستی را پیگیری کند که دربردارنده تهدید برای تهران باشد، از جمله اهدافی است که می توان برای مقامات اقلیم بر شمرد. به عبارتی دیگر،  مقامات اقلیم این سیاست را دنبال می‌کنندکه کمتر از جانب تهران به عنوان کنشگری چالش زا به تصویر کشیده شوند. به این معنا، بهبود روابط، بتواند اقلیم را از تنش‌های منطقه ای دور سازد.    در کنار این موضوع، باید به این مساله نیز اشاره کرد که مقامات اقلیم، جمهوری اسلامی ایران را کنشگر مهمی قلمداد می کنند که می تواند نقش مهمی در روابط آن با دولت مرکزی عراق ایفا کند. اقلیم و دولت مرکزی عراق دارای اختلافاتی هستند که جمهوری اسلامی ایران می توان نقشی میانجی در حل آنها ایفاکند. به نظر می رسد از نگاه آنها، میانجی گری ایران به معنای تداوم و پایداری حل موضوعات نیز خواهد بود. در کنار این، باید اشاره کرد که همین موضوع پیرامون اختلافات داخلی در اقلیم نیز صادق باشد. به عنوان مثال، پیش از سفر بارزانی به ایران، به این موضوع نیز اشاره می شد که انتخابات پارلمانی اقلیم نیز از جمله موضوعات محل گفتگو با مقامات تهران خواهد بود.         در کنار این موارد، باید اشاره شود که به نظر می رسد تمایل اقلیم به گسترش پیوندها با دیگر کنشگران منطقه، مقامات آن را به این باور رسانده که از طریق بهبود روابط با جمهوری اسلامی ایران، تهران را متقاعد سازند تعامل با آنها به ضرر این کشور نخواهد بود. در این ارتباط مثال‌های مختلفی را می توان مطرح کرد؛ ازجمله در سفر اخیر نیچروان بارزانی به امارات، که وی بر روابط مستحکم با ابوظبی تأکید کرد. در این میان، اشاره به این موضوع نیز ضرروت دارد که از نگاه این مقامات، تعامل با کنشگران مختلف، از جمله ایران، قدرت چانه زنی اقلیم را افزایش می دهد. در ارتباط با انگیزه های جمهوری اسلامی ایران بیان چند موضوع ضرورت دارد. در ابتدا باید گفت که همسایگی و پیوندهای فرهنگی، می تواند زمینه روابط در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی-   دیپلماتیک و حتی امنیتی را فراهم آورد. در کنار این امر، بسط تعامل با اقلیم، ضمن ایجاد فضای گفتگو، می تواند امکان اثرگذاری بر تصمیمات مقامات اقلیم را به‌وجود آورد. همچنین، گسترش پیوندها، سبب می شود از نگاه مقامات کرد، جمهوری اسلامی ایران به عنوان کنشگری غیر قابل انکار در معادلات داخلی عراق مورد پذیرش قرار بگیرد. در چنین شرایطی، امکان نقش آفرینی بیشتر ایران در تحولات داخلی عراق نیز  احتمالا با پذیرش بیشتری همراه خواهد بود. به عنوان سومین موضوع، اشاره به این نکته ضرورت دارد که جمهوری اسلامی ایران می داند محیط پیرامونی می تواند حامل چالش‌هایی برای کشور باشد. در نتیجه، نوع سیاست همسایگی می تواند در کاهش یا افزایش این چالش‌ها موثر باشد. به همین ترتیب، اقلیم کردستان نیز در این راستا اهمیت زیادی پیدا می کند. هرگونه تعامل و بسط کانال‌های ارتباطی می تواند در مقابله با هرگونه چالش احتمالی موثر واقع شود.  در کنار این موارد، باید اشاره کرد که جمهوری اسلامی ایران از این طریق می‌تواند نقش میانجی را نیز میان اقلیم و دولت مرکزی عراق نیز ایفا کند. به نظر می رسد مقامات کشور از این طریق به دنبال این موضوع هستند تا در میان دو طرف داخلی عراق برای حل مسائل ، تهران به عنوان کنشگری غیرقابل جایگزین به رسمیت شناخته شود؛ موضوعی که البته در حوزه داخلی اقلیم نیز صادق خواهد بود. همچنین، در شرایطی که کنشگران مختلف به دنبال توسعه روابط خود با اقلیم هستند، فقدان کانال‌های ارتباطی و عدم گسترش پیوندها، به این معنا خواهد بود که جمهوری اسلامی ایران از فرصت حضور در این منطقه از جمله در جهت بسط پیوندهای اقتصادی نیز محروم خواهد ماند. به طورکلی، به نظر می رسد مقامات اقلیم با توجه به شرایط موجود به این نتیجه رسیده اند که می توانند از طریق توسعه تعاملات با تهران در جهت بهبود روابط، به اهداف خود در سطوح مختلف که در فوق نیز مورد اشاره قرار گرفت، دست یابند. جمهوری اسلامی ایران نیز فضای کنونی را برای تأثیرگذاری بر سیاست اقلیم و همچنین ارتقای جایگاه خود، مناسب قلمداد می کند. گسترش همکاری های اقتصادی، امنیتی و همچنین نقش آفرینی دیپلماتیک به عنوان محورهای مهم محسوب می شوند.
کارشناس ارشد مسایل بین الملل