دين و فلسفه: كشف آثار باستان‌شناسي هميشه اهميت بسيار بالايي در تحليل‌هاي تاريخي داشته است. اين آثار از مهم‌ترين قرائن تشخيص صحت يك رويداد، يك شخصيت يا يك واقعه تاريخي است. حالا در سرزمين حجاز سنگ‌نوشته‌اي پيدا شده كه به احتمال زياد نوشته حنظله بن ابي عامر يكي از صحابه رسول خدا است. محققان تاريخي و باستان‌شناسان احتمال داده‌اند كه اين سنگ‌نوشته مربوط به دوران پيش از هجرت پيامبر اكرم (ص) به مدينه است. آرش جمشيدپور در يادداشتي در «دين‌آنلاين» به اين يافته سترگ پرداخته و ابعاد پژوهشي آن را مورد توجه قرار داده است. ابعادي كه حتما مي‌تواند نگاه تجديدنظرطلبان را در حوزه اسلام‌شناسي با چالش‌هاي اساسي روبه‌رو كند. متن يادداشت وي بدين شرح است:
در دو دهه اخير كشفِ سنگ‌نوشته‌هايي قديمي در شبه‌جزيره عربستان قلمروی پژوهشي تازه‌اي را پيش چشم اسلام‌پژوهان و قرآن‌پژوهان گشوده است. اين سنگ‌نوشته‌ها عموما در قرن‌هاي پنجم تا هفتم ميلادي نوشته شده‌اند و اسلام‌پژوهان اميدوارند كه اين سنگ‌نوشته‌ها شواهد تاريخي نويني براي فهم اسلام، قرآن، زبان عربي، محيط حجاز و تاريخ صدر اسلام دراختيار آنها قرار بدهند.
كشف سنگ‌نوشته‌ها و هيجان اسلام‌پژوهان
شواهدي كه تاكنون براي شناخت اسلام و قرآن دراختيار داشته‌ايم متون عربي نوشتاري است كه مسلمانان حدود يك قرن پس از ظهور اسلام آنها را پديد آورده‌اند. در چند دهه اخير متون غيرعربي پس از ظهور اسلام (منابع يوناني، آرامي، سرياني، ارمني، پارسي، حبشي و...) نيز در شناخت اسلام و قرآن به كار گرفته مي‌شوند، اما تاكنون دست محققان از منابع كتيبه‌شناختي كوتاه بوده است. اكنون، كشف سنگ‌نوشته‌هايي از دوره نزديك به ظهور اسلام شور و هيجاني در ميان محققانِ اسلام‌پژوه پديد آورده است.
سنگ‌نوشته‌هايي متعلق به رهگذران عرب
اين سنگ‌نوشته‌ها را رهگذران عرب روي سنگ‌ها و تخته‌سنگ‌ها نوشته‌اند و نوعا شامل ذكر نام خدا، ذكر نام نويسنده سنگ‌نوشته و در نهايت دعايي از جانب نويسنده است. تاكنون سنگ‌نوشته‌هاي مهمي از اين نوع كشف شده‌اند.[1] شايد مهم‌ترين يافته اخير در اين حوزه سنگ‌نوشته‌اي است كه به احتمال زياد حنظله بن ابي عامر (متوفي سالِ سومِ هجرت)، يكي از صحابه معروف پيامبر آن را نوشته است. نوشته بالاي تخته‌سنگ به حنظله بن عبد عمرو نسبت داده مي‌شود (نوشته پاييني متعلق به شخص ديگري به نام عبدالعزي بن سفيان است كه هويتش مشخص نيست).
سنگ‌نوشته‌هايي مربوط به قبل از هجرت
احمد الجلاد و هيثم سيدكي در مقاله‌اي مشترك[2] استدلال كرده‌اند كه اين سنگ‌نوشته احتمالا پيش از هجرت پيامبر به مدينه نوشته شده است. اين سنگ‌نوشته در شهر طائف، در نزديكي مسجدي متروك كه دستور ساخت آن به علي ابن ابي‌طالب نسبت داده مي‌شود، قرار دارد. متنِ سنگ‌نوشته چنين است: «بسمك ربنا، انا حنظله بن عبد عمرو، اوصي ببرّ‌الله». احمد الجلاد و هيثم سيدكي در مقاله بسيار عالمانه خود به بررسي جنبه‌هاي گوناگون اين سنگ‌نوشته پرداخته‌اند.
اهميت اين سنگ‌نوشته‌ها
اما چرا اين سنگ‌نوشته مختصر، و مواردي مانند آن، بسيار مهم است؟ دليلش اين است كه از دهه 1970 به اين سو اسلام‌پژوهانِ موسوم به «تجديدنظرطلب» در روايت سنتي از خاستگاه‌هاي اسلام تشكيك كرده‌اند و به وثاقت منابع تاريخي مربوط به صدرِ اسلام به ديده ترديد مي‌نگرند. اين اسلام‌پژوهان و پيروانِ آنها به دنبالِ منابعي معاصر با ظهور اسلام هستند كه به كمك آنها بتوان خاستگاه‌هاي اسلام را روشن كرد.
از اين حيث، سنگ‌نوشته حنظله بن ابي عامر، نخستين متن معاصر با دوران پيامبر اسلام است كه در آن نوشته‌اي از يكي از صحابه پيامبر مي‌يابيم.[3] احمد الجلاد، متخصص زبان‌هاي باستاني شبه‌جزيره و برجسته‌ترين متخصص سنگ‌نوشته‌هاي اين منطقه، [4] حدود يك سال پيش پيش‌بيني كرده بود كه به زودي سنگ‌نوشته‌هايي از دوره پيامبر پيدا خواهند شد. اكنون پيش‌بيني او به حقيقت پيوسته است. موضع تجديدنظرطلبان در حال حاضر طرفداران چنداني ندارد. بايد به انتظار نشست و ديد كه آيا اين شواهد معاصر با دوره پيامبر اسلام نظريه‌هاي تجديدنظرطلبان را ابطال خواهند كرد يا نه.[5]
ارجاعات:
[1] يكي از اين سنگ‌نوشته‌ها كه در طائف كشف شده نوشته شخصي به نام قره/حره بن شداد است. متنِ سنگ‌نوشته، براساس خوانش احمد الجلاد و هيثم سيدكي، از اين قرار است: «بركم ربنا انأ قره/حره بن شداد». احمد الجلاد و هيثم سيدكي زمان نگارش اين سنگ‌نوشته را دوره‌اي زماني از اواخرِ قرنِ پنجم تا اوايل قرن هفتم ميلادي مي‌دانند. بنگريد به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2022) . “A Paleo‐Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215.
سنگ‌نوشته مهمِ ديگر كه براساسِ خوانشِ احمد الجلاد، با تعبيرِ «بسم‌الله الرحمان» آغاز مي‌شود در يمن كشف شده است و الجلاد زمانِ نگارشِ آن را اواخرِ قرنِ ششم و اوايلِ قرنِ هفتمِ ميلادي مي‌داند. بنگريد به:
Al‐Jallad, A. (2022) . “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance “, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28.
براي آشنايي با سايرِ سنگ‌نوشته‌ها، بنگريد به:
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215, pp. 214-215 (Appendix 2) .
بنگريد به:
Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024) . “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad? “. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14.
[3] سنگ‌نوشته بسيار مهمِ ديگري نيز يافته شده است كه محققان به عبد شمس بن المغيره المخزومي، پدربزرگِ همسرِ عثمان بن عفان، فاطمه بنت الوليد بن عبد شمس، نسبت مي‌دهند كه احتمالا در قرن ششم ميلادي نوشته شده است. بنگريد به:
– Abdullah Saad Alhatlani & Ajab Mohammad Al-Otibi. (2023) . “A Paleo-Arabic Inscription from the Ḥismā Desert (Tabūk Region) “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 2023, 1-11.
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif “, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33 (1) , 202–215, p. 210.
– Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024) . “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad? “. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14, p. 6.
– Al‐Jallad, A. (2022) . “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance “, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28, p. 17, fn 66 & p. 18, fn 68.
[4] فعاليت‌هاي تحقيقي احمد الجلاد (اعم از آثارِ علمي و كارهاي ميداني او) چه بسا در دهه‌هاي آتي تحولي بزرگ در اسلام‌پژوهي و قرآن‌پژوهي ايجاد كند. غير از سه مقاله الجلاد كه در پي‌نوشت‌هاي 1 و 2 به آنها اشاره شد، بعضي از مهم‌ترين مكتوباتِ او كه با اسلام‌پژوهي، قرآن‌پژوهي و مطالعاتِ زبانِ عربي مرتبطند از اين قرارند:
– The Religion and Rituals of the Nomads of Pre-Islamic Arabia: A Reconstruction Based on the Safaitic Inscriptions
– The Damascus Psalm Fragment: Middle Arabic and the Legacy of Old Higazi
– A Manual of the Historical Grammar of Arabic: Notes on Key Issues in Phonology and Morphology
– “The Pre-Islamic Divine Name ‘Sy and the Background of the Quranic Jesus “
– “ʿArab, ʾAʿrāb, and Arabic in Ancient North Arabia: The First Attestation of (ʾ) ʿrb as a Group Name in Safaitic “
– “Was it sūrat al-baqárah? Evidence for Antepenultimate Stress in the Quranic Consonantal Text and its Relevance for صلوه Type Nouns “
– “An Early Christian Arabic Graffito Mentioning ‘Yazıd the king’ “
– “The Arabic of Petra “
[5] البته سنگ‌نوشته‌هاي پس از گسترشِ اسلام در شبه‌جزيره (قرنِ اولِ هجري) نيز در ارزيابي آراي تجديدنظرطلبان مهم و سرنوشت‌سازند. براي مثال سنگ‌نوشته‌هايي از خالد بن العاص بن الهشام بن المغيره و فرزندان او، الحارث و عبدالرحمان، در 300 كيلومتري جنوب مكه و نيز نزديك مكه يافته شده است كه به حدود سال‌هاي چهل هجري متعلق‌اند. بنگريد به:
– احمد قشّاش، (2015)، نقوش الصحابي الجليل خالد بن العاص و ابنائه في منطقه الباحه، بيروت.