بابك بني‌حسيني
حضور پررنگ موسيقي در مراسم و آيين‌هاي مختلف ازجمله آيين مذهبي بسياري اوقات مورد توجه قرار گرفته است. در اينجا ابتدا به جايگاه موسيقي در مراسم آييني و مذهبي اشاره مي‌شود و بعد از آن به‌طور اخص به سازهاي كوبه‌اي در اين نوع موسيقي خواهم پرداخت.
يكي از مراسم آييني مذهبي، سوگواري ايام محرم است كه نواهاي پرسوز و گداز، وجه جداناشدني اين مراسم به شمار مي‌روند.
موسيقي آييني نوعي از موسيقي است كه در مراسم و مناسبت‌هاي مذهبي، فرهنگي و اجتماعي اجرا مي‌شود. اين‌گونه از موسيقي، غالبا داراي بار معنوي و پيام خاصي است و براي برقراري ارتباط با نيروهاي فراطبيعي، طلب ياري، شكرگزاري، يا صرفا براي شادي و سرگرمي در مناسبت‌هاي خاص به كار مي‌رود. اين نوع موسيقي در همه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها وجود دارد و قدمت آن به دوران باستان برمي‌گردد. ازجمله موسيقي‌هاي آييني رايج در ايران مي‌توان به مواردي از اين قبيل اشاره كرد: موسيقي مذهبي كه در آيين‌هايي مانند عزاداري محرم، سوگ و شهادت بزرگان، جشن‌هاي رمضان و اعياد مذهبي ديگر اجرا مي‌شود؛ موسيقي نواحي كه اين نوع موسيقي با آداب و رسوم و فرهنگ هر منطقه گره خورده و در مراسم مختلف مانند عروسي‌ها، جشن‌ها و سوگواري‌ها اجرا مي‌شود؛ موسيقي كار كه اين نوع موسيقي نيز توسط كارگران حين انجام كار با ايجاد ريتم و افزايش روحيه و سرعت اجرا مي‌شود؛ موسيقي حماسي كه براي روايت حماسه‌ها و داستان‌هاي پهلواني اجرا مي‌شوند.
در اين ميان بر عزاداري در ماه محرم -كه به اشكال مختلفي انجام مي‌شود- تمركز خواهيم داشت. پيش‌تر بايد اشاره كنم كه در تمام اين اشكال، موسيقي جريان دارد. چه در نوحه‌خواني‌ها، چه در تعزيه‌ها و چه در دسته‌ها و هيات‌هاي خياباني.
در دسته‌هاي عزاداري، عزاداران در خيابان‌ها، مساجد و تكيه‌ها جمع مي‌شوند و با نوحه‌خواني، سينه‌زني، زنجيرزني و علم‌گرداني به سوگواري مي‌پردازند. در مساجد و حسينيه‌ها، سخنرانان به بيان مصيبت‌هاي اهل بيت(ع) و واقعه كربلا مي‌پردازند و عزاداران در آنجا هم به نوحه‌خواني و مرثيه‌سرايي گوش مي‌دهند. همچنين تعزيه يا شبيه‌خواني كه واقعه كربلا را به تصوير مي‌كشد نوعي نمايش مذهبي است كه در آن، تعزيه‌خوانان با لباس‌هاي مخصوص و با استفاده از اشعار و البته همراهي شورانگيز موسيقي، صحنه‌هاي مختلف واقعه كربلا را بازسازي مي‌كنند. تعزيه‌خواني اجراي نمايشي مذهبي و تراژيك است كه در مناسبت‌هاي مختلف و در ميان حلقه مردم عزادار به منظور سوگواري براي امام حسين(ع) و يارانش در واقعه كربلا اجرا مي‌شود. اين نمايش در ايران، ريشه در تاريخ مذهب شيعه دارد و قدمت آن به دوران صفويه مي‌رسد. تعزيه به طور كلي به واقعه كربلا و رويدادهاي قبل و بعد از آن مي‌پردازد.
شخصيت‌هاي اصلي تعزيه شامل امام حسين(ع)، يارانش، خانواده‌اش و لشكريان يزيد مي‌شود. ساختار تعزيه معمولا به صورت ديالوگ، شعر و آواز اجرا مي‌شود و از موسيقي و حركات نمايشي نيز در آن استفاده مي‌شود. تعزيه علاوه بر ايفاي نقش‌هاي مذهبي و در واقع ايجاد همبستگي مذهبي، جاذبه‌هاي هنري خاص خود را هم دارد.
موسيقي نقش مهمي در تعزيه‌خواني دارد و تعزيه‌خوانان با استفاده از مقام‌ها و نغمه‌هاي سنتي ايراني، به عزاداري و سوگواري مي‌پردازند. تاريخ دقيق پيدايش تعزيه‌خواني مشخص نيست. برخي معتقدند كه ريشه اين نمايش به سوگواري‌هاي مردم ايران در دوران باستان براي پهلوانان ملي مانند سياوش برمي‌گردد. امروزه تعزيه‌خواني در سراسر ايران، به‌ويژه در شهرهاي مذهبي مانند يزد، اصفهان و كاشان اجرا مي‌شود و به عنوان يكي از جاذبه‌هاي گردشگري مذهبي ايران هم شناخته مي‌شود.
پس از اينكه به معرفي كلي موسيقي آييني و كاربرد موسيقي در اشكال مختلف عزاداري در ايام محرم پرداختيم، به سراغ نقش گروهي از سازهاي پركاربرد در مراسم آييني مي‌رويم و آن سازهاي كوبه‌اي است.
نواهاي تاثيرگذار سازهاي كوبه‌اي
سازهاي كوبه‌اي در بسياري از فرهنگ‌ها و مذاهب جهان نقشي مهم در موسيقي مذهبي و معنوي دارند. يكي از كاركردهاي اصلي اين سازها، كمك به افراد براي جدا شدن از دنياي مادي و ورود به عالم معنويت است. نحوه تاثيرگذاري سازهاي كوبه‌اي در اين زمينه، ايجاد ريتم و ضرباهنگ است كه از عناصر كليدي در تجربه فضا و حالات معنوي به شمار مي‌رود. نواختن ريتم‌هاي تند و كوبنده سازهاي كوبه‌اي مي‌تواند به افراد كمك كند تا از افكار و مشغله‌هاي دنياي مادي جدا شده و بر لحظه حال تمركز كنند همچنين ايجاد حس خلسه با استفاده از ريتم‌هاي تكراري و يكنواخت سازهاي كوبه‌اي مي‌تواند به ايجاد حس جدا شدن از دنياي مادي در فرد كمك كند. از سويي برانگيختن احساسات عميق در انسان يكي از ويژگي‌هاي سازهاي كوبه‌اي است. نواي اين سازها مي‌توانند طيف وسيعي از احساسات، از جمله شادي، غم، خشم، ترس و هيجان را در فرد برانگيزانند. نواختن سازهاي كوبه‌اي فضايي خاص و معنوي در محيط و مراسم آييني ايجاد مي‌كند و نمونه‌هايي بسيار از استفاده سازهاي كوبه‌اي وجود دارد كه در مراسم آييني و مذهبي از آنها بهره گرفته مي‌شود.
ساز دف: در تصوف، از دف به عنوان ابزاري براي رقص سماع و سوگ يا فراغ از محضر حق استفاده مي‌شود. رقص سماع با همراهي دف، به درويشان كمك مي‌كند تا به خلسه و معنويت دست پيدا كنند و اين خود اتصالي معنوي است.
انواع طبل: در آيين‌هاي شمني از طبل براي برقراري ارتباط با دنياي ارواح استفاده مي‌شود. شمن با نواختن طبل، به عالم ارواح سفر مي‌كند و با ارواح اجداد و موجودات ماوراءالطبيعه ارتباط برقرار مي‌كند.
مانتراها: در برخي از فرهنگ‌ها، از سازهاي كوبه‌اي براي نواختن مانتراها استفاده مي‌شود. مانتراها عبارات يا كلمات تكراري هستند كه به منظور تمركز ذهن و مديتيشن استفاده مي‌شوند. نواختن مانترا با همراهي سازهاي كوبه‌اي مي‌تواند به تمركز بيشتر و عميق‌تر فرد كمك كند.
سازهاي كوبه‌اي و موسيقي مذهبي
طيف گسترده‌تري از سازها به خصوص سازهاي كوبه‌اي و آواز، نقشي مهم در تاثيرگذاري سوگ و حماسه دارد. سازهاي كوبه‌اي به دليل قدرت القاي احساسات، به ايجاد فضايي خاص كمك مي‌كنند. ريتم سازهاي كوبه‌اي در مراسم تعزيه‌خواني از اهميت بالايي برخوردار است و نقشي اساسي در انتقال حس و عاطفه و القاي فضاي حماسي و غم‌انگيز اين مراسم ايفا مي‌كند. موسيقي و تعزيه يك جريان جدايي‌ناپذير هستند. ريتم‌هاي مختلفي در سوگواري‌هاي محرم و تعزيه استفاده مي‌شوند تا حس و عاطفه متناسب با هر بخش از مراسم را به مخاطب منتقل كنند؛ براي مثال از ريتم‌هاي تند و پرشور در صحنه‌هاي حماسي و نبردها استفاده مي‌شود تا شور و هيجان و عظمت اين صحنه‌ها به تصوير كشيده شده و مخاطب بيشتر و بهتر آنها را درك كند و برايش تاثيرگذارتر باشد. از ريتم‌هاي آهسته و غم‌انگيز نيز در مرثيه‌خواني و سوگواري استفاده مي‌شود تا حزن و اندوه عزاداران را دو چندان كرده و قدرت تاثير را افزايش بدهد. در برخي از بخش‌هاي تعزيه، از ريتم‌هاي منظم و يكنواخت استفاده مي‌شود تا فضايي آرام و معنوي را ايجاد كند.
ريتم سازهاي كوبه‌اي بايد با حركات و نوحه‌خواني تعزيه‌گردان هماهنگ باشد تا يكپارچگي و انسجام در مراسم ايجاد شود. در صحنه‌هاي نبرد هم ريتم تند و كوبنده دهل و سنج، حركات پرشور و هيجان‌انگيز تعزيه‌گردان را همراهي مي‌كند. در مرثيه‌خواني، ريتم آهسته و غم‌انگيز ني، طبل و دايره، نوحه‌خواني حزن‌انگيز مداح را همراهي مي‌كنند.
در مراسم عزاداري‌هاي مختلف محرم و همچنين تعزيه‌ها، از سازهاي كوبه‌اي مختلفي مانند دهل، سنج، طبل، دايره و همچنين زنگ و نقاره استفاده مي‌شود. هر ساز، صداي خاص خود را دارد و مي‌تواند حس و عاطفه متفاوتي را به مخاطب منتقل كند. دهل، صدايي رسا و كوبنده دارد و براي ايجاد ريتم‌هاي تند و پرشور و القاي فضاي حماسي استفاده مي‌شود. سنج، صدايي تيز و بلند دارد و براي ايجاد تاكيد و هيجان در ريتم استفاده مي‌شود. طبل، صدايي بم و عميق دارد و براي ايجاد ريتم‌هاي آهسته و غم‌انگيز استفاده مي‌شود. دايره، صدايي ظريف و دلنشين دارد و براي ايجاد ريتم‌هاي منظم و يكنواخت استفاده مي‌شود.
البته سازهايي همچون زنگ و نقاره هم نقش موثري دارند مثلا زنگ، صدايي حزن‌انگيز و غم‌بار دارد و براي ايجاد فضايي غم‌انگيز و سوگوارانه استفاده مي‌شود. نقاره نيز صدايي تند و تيز دارد و براي ايجاد ريتم‌هاي تند و القاي فضاي پرشور استفاده مي‌شود.
انتقال موثر مفاهيم در گرو نواختن نوازندگان ماهر
نواختن صحيح سازهاي كوبه‌اي در تعزيه به مهارت و تجربه زيادي نياز دارد. نوازندگان بايد به طور كامل با ساز خود آشنا و بر آن مسلط باشند و بتوانند آن را با ظرافت و قدرت لازم بنوازند تا حس و عاطفه موردنظر را به مخاطب منتقل كنند. ريتم سازهاي كوبه‌اي در تعزيه، تاثير عميقي بر مخاطب مي‌گذارد. اين ريتم‌ها مي‌توانند شور و هيجان، غم و اندوه و يا حتي ترس و وحشت را در مخاطب ايجاد كنند. استفاده صحيح از ريتم، مي‌تواند به انتقال پيام نهفته و انتقال موثر مفاهيم در مراسم تعزيه به مخاطب و تاثيرگذاري بيشتر آن كمك كند. مي‌توان گفت كه ريتم سازهاي كوبه‌اي يكي از اركان اصلي مراسم تعزيه‌خواني است و نقشي اساسي در انتقال حس و عاطفه، القاي فضاي حماسي و غم‌انگيز و تاثيرگذاري اين مراسم ايفا مي‌كند.
سازهاي كوبه‌اي در مراسم عزاداري، نوحه‌خواني و تعزيه، به لحاظ جنس به دو دسته كلي تقسيم مي‌شوند: سازهاي پوستي مانند دهل، انواع طبل و طبله، دهل كسر، دمام، دهلك، نقاره و دايره‌هاي مختلف و همچنين سازهاي فلزي مانند انواع سنج، زنگ و جرس‌ها.
ريتم و ضرباهنگ صحيح
براي سينه‌زني و زنجيرزني
مهم‌ترين وظيفه سازهاي كوبه‌اي در نوحه و تعزيه‌خواني، ايجاد ريتم و ضرباهنگ صحيح براي سينه‌زني و زنجيرزني است. اين ريتم و ضرباهنگ، حركات و نوحه‌خواني مداح را نظم مي‌بخشد و به انتقال حس و شور و حال سوگواري كمك مي‌كند. علاوه بر اين، گاهي از سازهاي كوبه‌اي براي تقسيم‌بندي بخش‌هاي مختلف مراسم نوحه و تعزيه نيز استفاده مي‌شود. به عنوان مثال، با نواختن دهل، آغاز مراسم را اعلام مي‌كنند و با نواختن سنج، پايان هر بخش را نشان مي‌دهند. دهل يكي از مهم‌ترين سازهاي كوبه‌اي در نوحه و تعزيه است. از دهل براي ايجاد ريتم و ضرباهنگ اصلي مراسم و نيز براي نشان دادن نبردها و صحنه‌هاي حماسي استفاده مي‌شود. از طبله و طبلك‌ها براي همراهي با نوحه‌خواني و نيز براي ايجاد ريتم‌هاي پيچيده‌تر استفاده مي‌شود. از دايره‌هاي مختلف براي همراهي با آواز و نيز براي ايجاد ريتم‌هاي ساده، از سنج براي ايجاد صداي بلند و رسا، از چكاچك براي نشان دادن نبردها و پايان هر بخش از مراسم، از زنگ‌ها براي ايجاد صداي حزن‌انگيز و از نقاره براي ايجاد ريتم‌هاي تند و پرشور استفاده مي‌شود. سازهايي مانند دمام، دهلك و دهل كسر نقشي اساسي در موسيقي آييني و مراسم عزاداري خطه جنوب كشور دارند.
ناگفته نماند كه در بسياري از موارد، همزمان از چندين ساز كوبه‌اي براي تاثيرگذاري بيشتر آيين‌هاي سوگواري استفاده مي‌شود كه يك نفر به عنوان راهنماي گروه و ديگر نوازندگان به تبعيت از وي به نواختن ريتم‌ها يا تغيير آنها با نوحه‌خواني‌هاي مختلف مي‌پردازند.
تنوع موسيقي عزاداري در فرهنگ‌هاي مختلف
موسيقي عزاداري محرم در ايران تنوع و غناي بسياري دارد و در هر منطقه از كشور با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم خاص آن منطقه، شاهد نواختن سازهاي كوبه‌اي منحصر به فرد و اجراي مراسم عزاداري با سبك و سياق خاص هستيم. در برخي مناطق مانند تهران و اصفهان، سبك نواختن سازهاي كوبه‌اي در عزاداري محرم به صورت ريتميك و تند است. در برخي ديگر از مناطق مانند يزد و كرمان، سبك نواختن سازهاي كوبه‌اي بيشتر حزن‌انگيز و سوزناك است. در برخي مناطق مانند آذربايجان، نواختن سازهاي كوبه‌اي در عزاداري محرم با حركات آييني همراه است. سازهاي كوبه‌اي در برخي مناطق هم در دسته‌جات عزاداري و هيئت‌ها نواخته مي‌شوند. همچنين از سازهاي كوبه‌اي در تعزيه‌ها و مجالس روضه خواني استفاده مي‌شود. در مناطقي مانند بوشهر، مراسمي به نام «سنج و طبل» وجود دارد كه در آن فقط از سنج و طبل يا سنج و دمام براي عزاداري استفاده مي‌شود.
در مناطق شيعه‌نشين، عزاداري محرم با استفاده از سازهاي كوبه‌اي بيشتر رواج دارد، در حالي كه در مناطق سني‌نشين، استفاده از اين سازها كمتر رايج است. همچنين قوميت نيز از عوامل مهم اين تفاوت‌ها است. هر قوم در ايران آداب و رسوم خاص خود را در عزاداري محرم دارند كه در نحوه استفاده از سازهاي كوبه‌اي نيز نمود پيدا مي‌كند و تاريخ و پيشينه هر منطقه، تاثيرگذاري خاصي در اين مراسم دارد. استفاده از سازهاي كوبه‌اي در عزاداري محرم قدمت ديرينه‌اي دارد و به عنوان بخشي از ميراث فرهنگي آن منطقه محسوب مي‌شود.
در شمال ايران، از سازهاي كوبه‌اي مانند طبل، سنج، دايره و دوسر كوتن (ناقاره شمالي) استفاده مي‌شود. در جنوب ايران از ني، مرصع، بوق و كرنا، طبل و طبلك و سنج و دمام استفاده مي‌شود. در مركز ايران، از سازهاي ني و طبل و سنج و دهل استفاده مي‌شود. در غرب ايران، از سازهاي بادي مانند سرنا، دهل، دف، زنگ‌ها و سنج و... بايد در اينجا تاكيد كرد كه تنوع و غناي موسيقي عزاداري در ايران، نشان‌دهنده عمق و گستردگي فرهنگ عاشورايي در كشور است. موسيقي مذهبي آييني ما تنوع و غناي بسياري دارد و باتوجه به نوع تعزيه، شخصيت‌ها و مضامين آن، به شكل‌هاي مختلفي اجرا مي‌شود. برخي از رايج‌ترين شكل‌هاي آيين عزاداري عبارت هستند از: دسته‌هاي عزاداري، سينه‌زني، زنجيرزني، طبل‌زني و علم‌گرداني، نوحه‌خواني و مرثيه سرايي، تعزيه، نخل‌گرداني و خيمه‌سوزي، شبيه‌خواني، طبق‌گرداني، روضه‌خواني و... كه در اكثر اين مراسم موسيقي جريان دارد.
هدف نهايي از موسيقي در عزاداري محرم و به طور كلي مراسم آييني در هر منطقه، اثربخشي بيشتر شور و حماسه و حزن و درد در سوگواري است، تاثير موسيقي در آيين‌ها و مراسم مذهبي، تاثيري بلامنازع است كه در اينجا به بخشي از آن اشاره شد و در انتها بايد يادآور شد كه هر كدام از موارد ذكر شده خودشان به طور جداگانه مي‌توانند باب مفصل ديگري باشند.
* كارشناس ارشد پژوهش هنر، نوازنده
و مدرس سازهاي كوبه‌اي