پتيشن، ابزار كنشگري مدني
حميد ضيايي پرور
پتيشن يك ابزار كنشگري مدني در جوامع دموكراتيك است و شهروندان از طريق پتيشن مي‌توانند خواسته‌ها و مطالبات خود را به گونه‌اي شفاف و علني مطرح كنند. بهترين كلمات معادل واژه پتيشن در زبان فارسي، دادخواست عمومي، طومار و كارزار است. طومار يا جمع‌آوري امضا از قديم‌الايام در كشورهاي مختلف و از جمله ايران وجود داشته است. مشهورترين طومارهاي كاغذي يا پارچه‌اي در ايران در حاشيه‌هاي رويدادهاي بزرگ اجتماعي و گردهمايي‌هاي مذهبي مانند نماز جمعه تهيه شده است. اين طومارها معمولا جنبه سمبليك داشته و هيچ ضمانت اجرايي براي آنها وجود نداشته است. برخي طومارهاي محلي هم وجود داشت كه اهالي يك محل براي رفع يك مشكل خطاب به مسوولان آن منطقه مي‌نوشتند و معمولا هدف و دايره عمل آن، محدود و بسته بود. پتيشن يا جمع‌آوري امضا يك روش مطالبه‌گري، مدني و دموكراتيك بدون خشونت است كه معمولا در غياب ساير روش‌هاي مطالبه‌گري مانند تحزب، تظاهرات، اجتماعات، فعاليت‌هاي صنفي و دانشجويي در كشورها توسعه مي‌يابد. با وجود آزادي اجتماعات و تظاهرات در ايران (درچارچوب قانوني)، همه اجتماعات و راهپيمايي‌ها در ايران بايد از وزارت كشور مجوز اخذ كنند و تجربه نشان داده كه اين وزارتخانه به چنين درخواست‌هايي روي خوش نشان نداده است. برگزاري اجتماع و راهپيمايي يكي از راه‌هاي انتقال ديدگاه‌ها و مطالبات اقشار و گروه‌هاي مختلف به حاكميت است. مسدود كردن اين راه و روش، منجر به تراكم و فشرده شدن مطالبات و خشم توده‌ها مي‌شود. خشمي كه امكان ظهور و بروز مدني نيابد در بزنگاه‌ها به صورت اقدامات تخريب و هنجارشكن و شكننده بروز مي‌كند.
همه ما خبرهاي مربوط به تظاهرات يا اعتصاب گروه‌ها و اقشار مختلف در اروپا را از راديو و تلويزيون خودمان ديده وشنيده‌ايم. به‌طور متوسط در هر كشور اروپايي، هر روز يك اجتماع برگزار مي‌شود. برخي اجتماعات حتي به خشونت و دخالت پليس هم منجر مي‌شود. اعتصاب راننده‌ها، خلبان‌ها، كشاورزها، كارگران، مهندسان و تكنیسين‌ها به وفور در اين كشورها ديده مي‌شود. گاهي اين اعتصاب‌ها و راهپيمايي‌ها به جنبشي بزرگ تبديل مي‌شود مانند جنبش جليقه‌‌زردها در فرانسه. اما همه اينها نشانه‌های جامعه دموكراتيك است. دموكراسي يعني آزادي بيان و اجتماعات و نظام انتخاباتي. رمز بقاي نظام‌هاي دموكراتيك، همين مكانيزم مطالبه‌گري عمومي است. اساسا نظام دموكراتيك جز خواست اكثريت نيست. پتيشن يا طومار يا كارزار، رقيق‌ترين شكل مطالبه‌گري مدني است. بي‌خطر است، آگاهي بخش است، هشدار‌دهنده است، پيشگيرانه است. ترويج فرهنگ مطالبه‌گري مي‌تواند از طرق مختلف صورت گيرد، از طريق شبكه‌هاي اجتماعي، گردهمايي‌هاي حضوري و مجازي، يا حتي امر به معروف و نهي از منكر. ده‌ها روش ديگر براي مطالبه‌گري و كنشگري مدني وجود دارند. اما پتيشن يكي از موثرترين و دموكراتيك‌ترين آنها است. پتيشن امضا كردن، مبارزه زيرلحافي نيست، بلكه نشان دادن عزم و اراده و نگاهي نسبتا عمومي در ميان اقشار مختلف است. در ايران كه دچار فقدان يا ضعف احزاب هستيم پتيشن مي‌تواند جايگزين كار حزبي هم باشد. از تناقضات سيستم حكمراني در ايران اين است كه مجوز نهادهاي غير دولتي (NGO) را هم دولت صادر مي‌كند و در اغلب وزارتخانه‌هاي ايران، اداره كلي به نام تشكل‌ها داريم كه كارش صدور مجوز براي تشكل‌هاي غير دولتي و نظارت بر عملكرد آنها است! پتيشن يك روش دموكراسي مستقيم هم هست، در اين روش، مردم مستقيما نظر مي‌دهند. واقعيت اين است كه نظام نمايندگي و وكالت به نمايندگان مجلس يا شوراي شهر يا رياست‌جمهوري همواره نشان‌دهنده خواست اكثريت نيست. حتي برخي نمايندگان در كشورهاي مختلف در حالي از زبان مردم سخن مي‌گويند كه كمتر از 5 درصد راي مردم را در چنته دارند. پتيشن آگاهي بخشي است و باعث جلب توجه افكار عمومي و مسوولان مي‌شود. حتي اگر از ديد امنيتي نگاه كنيم پتيشن و جمع‌آوري امضا باعث تخليه خشم مردم نسبت به يك موضوع يا عملكرد مي‌شود. بنابراين نظام‌ها براي بقاي خود هم كه شده بايد از چنين روش‌هاي مطالبه‌گري عمومي حمايت كنند. در مورد تاثير پتيشن‌ها هم بايد واقع‌بين بود. پتيشن‌ها معمولا از طريق تاثير بر تصميمات، پيشگيري از تصميمات و اقدامات مشابه، پشتوانه چانه‌زني و تصميمات بعدي بر فعل و انفعالات جامعه مخصوصا نظام‌هاي تصميم‌سازي و تصميم‌گيري موثر هستند. تاثير پتيشن‌ها بر نظام سياسي مانند تاثير رسانه‌ها بر آن است. غير ملموس، درازمدت و ناخودآگاه. پتيشن‌ها جنبه هشداري و آگاهي‌بخشي نسبت به فجايع و بلايا، فسادها و ناكارآمدي‌ها هم دارند.
خصلت ويروسي پتيشن‌ها و سرعت در فراگيري آن باعث مي‌شود در زمان كوتاهي، توجه مردم و نخبگان به آن موضوع جلب شود. پتيشن باعث مي‌شود يك موضوع در دستور كار مردم يا مسوولان قرار گيرد. سال‌ها پيش نظريه دستور جلسه‌سازي يا اجنداستينگ در همين زمينه براي رسانه‌ها مطرح شده بود. پتيشن، مثل افكارسنجي است، باعث ايجاد بحث و گفت‌وگو در افكار عمومي و رسانه‌ها مي‌شود. پتيشن همچنين يك شبكه‌سازي به صورت انبوه خلق يا گروه‌هاي اجتماعي به شمار مي‌رود. افرادي كه پتيشن را امضا كرده‌اند همديگر را نمي‌شناسند اما در يك يا چند موضوع با هم از نظر ديدگاهي يا شغلي يا منافع مشترك هستند. پتيشن قدرتش را از سرجمع قدرت افراد جامعه مي‌گيرد. قدرت جمع بيشتر از قدرت تك‌تك شهروندان همان جمع است. اين همان مفهوم سينرژي يا هم‌افزايي است و پتيشن يعني سينرژي اجتماعي.
مدرس دانشگاه